كودەتاكەی بەكر سدقی
ناتوانرێ نكوڵی لەوە بكرێ كە عیراق هەر لەسەرەتای درووستبوونییەوە بریتی بوو لەو پێگەیەی كە تۆی ئایدیۆلۆژیای پان-عەرەبی تیایدا گەشەی كرد, وردە وردە بووە ناوەندێك كە كەسایەتییە سیاسییە عەرەبەكان بە یەك دەگەیشتن و گفتوگۆیان لەسەر چارەنووسی یەكێتی عەرەب دەكرد, فەیسەڵی یەكەم بوو دامەزرێنەری عیراقی نوێ كە پشتاوپشت لە بنەماڵەی پەیامبەر هاتبوو, باوەڕی بە ئایندەی نەتەوەی عەرەب و جۆشێكی قوڵی بۆی هەبوو, هەر لە درووستبوونییەوە تا كۆتایی ئینتیداب لە (25/ 4/1920 تا (3/10/1932)ەكە عیراق بووە(57)هەمین دەوڵەتی ئەندام لە كۆمەڵەی نەتەوەكان و سەربەخۆیی خۆی وەرگرت, هاوكات بۆماوەی (12)ساڵ لە حوكمڕانی عیراقی نوێیدا پادشای یەكەمی عیراق, هەوڵیدا هەستی ناسیۆنالیزم لەناو سوپادا پەرەپێبدات و پەرۆشی و خۆشەویستی زێدەڕەو بۆ ئایدیالی پان-عەرەب زیاد بكات, خۆی بەرامبەر دوو ئەركی گەورە دۆزییەوە كە دەبوو هەموو ژیانی بۆ تەخان بكات:
1-بریتی بوو لە گۆڕینی كۆمەڵگای عیراقی, كە دوور بوو لە هۆشیاریی ناسیۆنال, بۆ كۆمەڵێك كە جوڵێنەری بریتی بێت لە بیری ناسیونالیزم.
2-پێكهاتبوو لە ئاراستەكردنی بنیادنانی ناسیۆنال بەرەو ئەو ئامانجەی دەیویست بیپێكێ.
لە بەرامبەر ئەمەشدا بەریتانیا بەشێوەیەكی گشتی تەنیا دەیویست چوار ئامانج بە دەست بهێنێت:
1- پاراستنی بەرژەوەندییەكانی خۆی.
2-بەرگریكردن لە عیراق بۆ ئەوەی داگیر نەكرێت.
3- پاراستنی ئاسایشی ناوخۆی وڵات.
4-خەرجكردنی كەمترین پارە بۆ ڕاپەڕاندنی ئەو كارانە.
ئەم شێوە پەیوەندیەی نێوان هەردولا, ناڕەزاییەكی زۆری لە ناوەندە جیاجیاكانی عیراق لێكەوتەوە, چونكە عیراقیان بە پاشكۆیەكی تەواوەتی بەریتانیا دەزانی, تەنانەت بەریتانیاش وا خۆی پیشاندا بە كەمكردنەوەی ڕووكەشانەی سیاسەتی لە ناوخۆی عیراقدا, لەگەڵ ئەوەشدا ئەو مەرجەی سەپاند, كە دەبێت لە سیاسەتی دەرەوەیدا لە ژێر ویست و بەرژەوەندی بەریتانیادا بێت, تەنانەت لە سەروبەندی كێشە ناوخۆییەكانی عیراقدا, لەڕووبەڕووبوونەوەی كورد و ئاشوورییەكاندا, بەتەواوی دەستی وەردایە كاروباری سیاسەتی عیراق و بە هەموو شێوەیەك پاڵپشتی هێزەكانی عیراقی كرد, بەرامبەر كوردەكان كە شۆڕشیان هەڵگیرساندبوو, بەریتانیا بۆ لێدانی كوردەكان لایەنگیری عیراق و پاڵپشتی هێزەكەی بوو, بەڵام لەسەر وەختی كێشەی ئاشووریەكاندا بەریتانیا دژی سیاسەتی عیراق وەستاییەوە,
تەنانەت لە دوای واژۆكردنی ڕێككەوتننامەكەی عیراق –بەریتانیا, زۆر مەرج و بەرژەوەندییان بۆخۆیان مسۆگەركرد, دیسانەوە مافەكانی كورد وەك نەتەوە پێشێلكرا, بارودۆخەكە هیچ گۆڕنكارییەكی ئەوتۆی بەسەردا نەهات, كوردەكان ئەوەیان خستەڕوو كەوا دەسەڵاتی پاشایەتی لەوە زیاتر نییە, كە ئەڵقە لە گوێی بەریتانیایە و بڕیارەكانی ئەوان جێبەجێ دەكات و پاسەوانی بەرژەوەندییە نەوتی و ستراتیژییەكانی بەریتانیایە, ڕێككەوتنەكە بووە مایەی نیگەرانی بۆ كوردەكان و دەنگی ناڕەزایی و خۆپیشاندان و ڕاپەڕین و شۆڕشی لێكەوتەوە, تەنانەت لە لایەن پەرلەمانتارانی كوردەوە لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق لە كاتێكیتردا باسی دەكەین, هاوكات لە شەقامی عیراقیدا چەندین ڕێكخراو و حیزب و ڕاپەڕین و شۆڕش درووستبوون, لە پاش كۆتایی هاتنی ئینتیداب, عیراق هەوڵیدا حكومەتێكی نیشتمانی بەهێز پێكبهێنێ, بەڵام لە مانگی ئابی (1933)دا بارودۆخ گەیشتە ئەوپەڕی, كاتێ شەڕ لە نێوان ئاشوورییەكان و سوپای عێراقدا دەستی پێكرد, ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی لە مانگی ئایاری (1933)دا مارشەمعونی پێشەوای ئاشوورییەكان بە مەبەستی وتووێژ چووە بەغدا بەڵام كاتێك وتووێژەكان وەستان حكومەت دەستگیریكرد, ئەم ڕووداوە كاردانەوەی لێكەوتەوە و لەمانگی تەموزدا چەكدارە ئاشوورییەكان هەوڵی پەڕینەوەیاندا بۆ سوریا, دەسەڵاتدارانی فەڕەنسا ناچاریكردن بگەڕێنەوە لە ڕێگادا لەگەڵ سوپای عیراقدا ڕووبەڕوو بونەوە ڕوویدا, تیایدا (30)سەربازی عیراقی و لە ئاشورییەكانیش ژمارەیەكی زۆر كوژران, ژمارەیەكیان خۆیان ڕادەستی سوپای عیراق كرد و زۆریان چوونە ناو خاكی سوریاوە, ئەوانیتریش كە مانەوە كۆكرانەوە و لەلایەن سوپاوە تیرباران كران, ئەمەش بووە هۆی بەدەنگەوە هاتنی ڕای گشتی جیهانی و بە تایبەتی ڕێكخراوی كۆمەڵەی گەلان, ژمارەی كوژراوانی بە (480) پیاو و شەش ئافرەت و چوار مناڵ دەستنیشان كرد, بەمە(بەكر سدقی) گەیاندە ڕادەی پاڵەوانێكی نیشتمانی, بە سەركەوتنێكی گەورەی سوپای عیراق و خودی(سدقی), كە پلەیەكی دیكە و نمایشێكی سەربازیی بۆ ئاهەنگێڕان بە سەركەوتن لە بەغدا پێبەخشرا, وای لێهات ئەفسەران بۆ خزمەتكردن لە هەموو لایەكەوە ڕژانە ناو سوپا, ئەمەش وایكرد كە یاسای ناونووسكردنی ئیلزامی بە ئاسانی پەسەند بكرێت بۆ زیادكرنی هێزە چەكدارەكان, ئەم پرۆژەیە لای عەرەبە سوننەكان و ئەوانەی داوای مەركەزییەتی دەوڵەتیان دەكرد زۆر خۆشەویست بوو, بەڵام زۆر لە شیعە و كوردەكان بەچاوی گومان و ناڕزاییەوە تەماشایان دەكرد, لە ئەیلولی (1933)دا فەیسەڵا لە بارێكی نەخۆشیدا بەرەو ئەوروپا كەوتە ڕێ, لە(7)ی ئەو مانگەدا كۆچی دوایی كرد, مردنەكەی بەشێوەیەكی كتوپڕ بوو, غازی كوڕی هاتە سەر تەخت لە تەمەنی بیست و یەك ساڵیدا, هێشتا غازی زۆر گەنج و كەم شارەزا بوو تا ڕۆڵی باوكی ببینێ, لە كاتێكا وڵات پڕبوو لە ململانێ و ڕاپەڕین و جەنگ, تا دەهات دەنگی ناڕەزایی زیاتر دەبوو, بارودۆخی عیراق چەندین ڕووداوی بەخۆیەوە بینی, هەر لە سەرەتای دەست بەكاربوونی حكومەتی (یاسین هاشمی) چەند جوڵانەوەیەكی چەكداری یەك لە دوای یەك كە هەندێكیشیان هاوكات لەگەڵ یەك دژی حكومەت ڕوویدا, سوپاش بەشێوەیەكی زۆر بەرفراوان بەكارهێنراوە بۆ سەركوت كردنەوەیان, سیاسەتی حكومەتیش ئەوە بوو توندوتیژی بە كاربێ تا جارێكیتر شتی وا ڕوونەداتەوە, بۆیە خەڵكی بێتاوان و بێچەكی ناوچەكە وەكو چەكدارەكان سەیركراون و كوژراون,جاری واش هەبووە دیل كوژراوە, هەروەها (ابراهیم الراوی) دەڵێ: فەرمان وابوو هەركەسێك بكەوێتە دەست بكوژرێ, دەغڵودان و جۆخین بسووتێنرێ و خانووبەرە بڕووخێنرێ ئەمەش جێبەجێكرا, چی سەروەت و سامانێ هەیانبوو زەوتكرا, زەوی و كشتوكاڵیان درا بە هۆزەكانیتری سەر بە حكومەت, ئەم شێوازە لە گشت شوێنەكان بەكار هاتووە, هەروەها (الراوی)دەڵێ: تەنیا من فەرمانی (بەكر سدقی)م شكاند و وام نەكرد, غەرامەیان بەسەردا فەرز دەكردن نەوەك پارە و بەس, بەڵكو غەرامەی تفەنگیش, بۆنموونە لە ناوچەی (ڕمێسە و سەماوە) لە شۆڕشی (1935)دا پتر لە (770) چەكیان بە زۆر لە شۆڕشگێڕان وەرگرت, یاخیبووەكان لای بەسرە تەقەیان لە مەخفەرێكی حكومەت كرد, سوپا بە فڕۆكە لێیدان بڕیاردرا لەبری هەر گوللەیەك كە لەو شەڕە بەكارهاتووە دەبێ (10) تفەنگ بدەن, كە (23)گوللە هاویشترابوو, لە گشت هێرشەكاندا لە باشوور سدقی فەرماندە بوو لە سەرەتادا نەرم بوو لە كاتێكیش زنجیرەی یاخیبووەكان لە (1936)دا بەردەوامبوون دڵ ڕەقتر بوو, هێزی سەربازی ڕەوانەی ناوچەكە كرا و بۆردمانی ئاسمانی زیانی گەورەی لێكەوتەوە, بەپێی یاسای عورفی ژمارەیەك حوكمی لە سێدارەدان بە پەلە جێبەجێكران, سیاسەتەكانی خۆجێی و ململانێكان لەسەر زەوی و زار هۆكاربوون, داواكارییە چاوچنۆكی و ئاڵۆزەكان بۆ زەوی, هەستە ئاینییەكان و بیهێزكردنی دەسەڵاتی عەشاییریی بەتایبەتی بەهۆی بە سەربازكردنی تەوزیمییەوە هەموویان بە پلەی جیاواز بەشداربوون لەم ڕووداوانەدا, ئەمەش خەڵكی زۆر بێزار كرد و بۆ دەرفەتێك دەگەڕان بۆ تۆڵەكردنەوە, ئەمانەش درێژەی هەبوو لە ئەنجامی دەركەوتنی چەندین گروپ و بەربەرەكانی كردنیان لە نێوان دەستەی حوكمڕانی سیاسی عیراقدا, هەروەها دامەزراندنی كابینە وەزارییەكان و زوو دەست لە كاركێشانەوەیان و دووبارە درووستكردنەوەیان, هەربۆیە (حكمەت سلێمان)كەسایەتییەكی بەرچاوی حكومەتی عیراقی و سەرۆك وەزیرانی كودەتاكەی بەكر سدقی بوو, تا وای لێهات خولی كەوتن و درووستبوونی وەزارەتەكانیان بەراورد دەكرد بە خولاندنی پێچكەیەكی یاری كە هەشت كورسی پێوەبێت لەلایەن هەشت وەزیرەوە داگیركراون, لەژێر ئەم پێچكەیەوە هەمیشە پانزە یا بیست وەزیری پێشوو هەبوون كە بەبێ سەبر چاوەڕوانیان دەكردبووەستێ, كاتێك دەوەستا بەخێرایی هەشت وەزیر ڕایان دەكرد و خۆیان فڕێ دەدایە ناو پێچكەكە بۆ ئەوەی شوێنی ئەوانی پێشوو بگرنەوە, پاشان پێچكەكە دەستی دەكرد بە جوڵان و خولی ئاسایی خۆی وەردەگرت, لەم كاتەدا وەزیرەكان, بەو هەشت وەزیرەی كە كورسییەكەی بە جێهێشتبوو, هاوكاریان لەگەڵ یەكتری دەكرد بۆ وەستاندنی پێچكەكە لە پێناوی ئەوەی هەریەكە خۆی فڕێ بداتە ناوەوە و كورسییەكی دەست بكەوێ, بەو شێوەیە ئەمە بەردەوام دەبوو, ڕوونە كاتێ كە كاتێك ئەم وەزیرانە بە بەردەوامی چاوەڕوانی ئەوەبوون پۆستێكیان دەست بكەوێ و پاشان كە دەبوون بە وەزیر, كاتی ئەوەیان نەبوو وەزارەتەكانیان بە باشی بەڕێوە ببەن, كاتیان تەرخان دەكرد تەنها بۆبەرگریكردن لەخۆ دژ بە وەزیرەكانی پێشوو, بەهۆی نالەباری دۆخی سیاسی و دەستێوەردانی گروپە هۆزگەرییەكان و ململانێی وڵاتانی زلهێز و هێزی دەرەكی و ناكۆكی نێوخۆ, هاوكات نەبوونی دادپەروەری و نایەكسانی لە دەسەڵاتدا, كە بەردەوام هۆكاری سەرەكی ڕووخاندنی كابینەكان بوون, تەنیا لە ماوەی نێوان ساڵانی(1933-1935)دا حەوت كابینەی وەزاری درووستكراوە و هەڵوەشاوەتەوە, بەهۆی ڕۆڵ و كاریگەری جوڵانەوە هۆزگەراییەكان لە باشووری عیراقدا, كە هەمیشە كابینەكانیان ڕووبەڕووی ڕووخان دەكردەوە چونكە:
1-عەرەبە شیعەكان نوێنەریان كەم بوو لە ناو حكومەتدا.
2- كەمی ئەو پشكەی كە لە سەرچاوە نیشتمانییەكانەوە بەریان دەكەوت.
هەربۆیە هەمیشە ئەوەیان ڕادەگەیاند حكومەتی ناوەند ناشەرعییە, حكومەتێكی سیكۆلاری سوننەیە و دەستی بەسەردا گیراوە, بۆیە بەشداری كردنیان لەم حكومەتەدا هەم بە نایاسایی و هەم بە تاوان دەزانی, لە بەرامبەر ئەمەشدا عەرەبە سوننەكان هەوڵی توانەوەی تایبەتمەندییەكانی شیعەیان دەدا, لە بۆتەی فەلسەفەی نەتەوایەتی عەرەبیدا و ئامادە نەبوون نەرمی پیشان بدەن, پێیان وابوو هەر نەرمییەك دەبێتە هۆی لە دەستدانی دەسەڵات و ئیمتیازەكانیان, بۆیە شیعەكان بەردەوام داوای دادپەروەری و یەكسانیان دەكرد, چونكە بە هیچ شێوەیەك ڕێگە نەدەدرا شیعەكان بگەنە پۆستە گرنگەكانی دەوڵەت, لە ماوەی نێوان هەردوو جەنگی جیهانیدا تەنیا چەند وەزیرێكی شیعە بوو, كە لە پەنجەكانی دەست تێپەڕی نەدەكرد ئەوانەش زیاتر دووبارە دەبوونەوە, هەمان شت بۆ كوردیش زۆر ڕاستە, هەربۆیە دەنگی ناڕەزایی درێژەی هەبوو زیاتر لە ناوچە كوردنشینەكان و شیعەنشینەكان كە نزیكەی(80%)ی دانیشتوانی عیراق پێكدێنن, لە تشرینی یەكەمی ساڵی (1936)دا (تەها هاشمی) بە سەردانێ گەشتە توركیا, لەو كاتەدا (سدقی) وەك جێگری سەرۆكی ئەركانی گشتی لە شوێنی خۆی دانا, (سدقی) بە هەماهەنگی لەگەڵ (حیكمەت سلێمان) و سەركردەكانی گروپی ئەلئەهالی فەرمانی بەو یەكانەی سوپادا كە لەژێر دەستیدا بوون, بۆ بەرەو پێشچوون بەرەو بەغدا, هەرچەندە وەزیری بەرگری (جەعفەر عەسكەری) نەیئەویست سوپا ئەو كارە بكات, لەبەرئەوە هەوڵیدا لەگەڵ (سدقی)دا ئەو كارە نەكات, پاشان جەعفەر چووە (قصر الزهور) لای مەلیك غازی كە(یاسین هاشمی و نوری سەعید) چەند وەزیرێكیتر لەوێ بوون, بەشداربوون لەو كۆبوونەوەیەدا كە تیایدا بڕیاڕدرا حكومەت دەست لەكار بكێشێتەوە, هەروەها داوای لە مەلیك كرد نووسراوێكی تایبەتی بنووسێت بۆ( بەكر سدقی) كە لەگەڵ خۆی بیبات بۆ ئەوەی سوپا نەیەتە پایتەخت, ئەویش ئەگەرچی ڕای لەسەر نەبوو, بەڵام نووسراوەكەكەی هەر نووسی دایە جەعفەر ئەمیش (ڕائد گاهر محمد زبیدی) كە یاوەری مەلیك بوو لەگەڵ خۆیدا بردی بۆ ئەو سەفەرە, برووسكەیەكی نارد بۆ سدقی لە(29/10/1936) دا تیادا هاتووە (ئەمڕۆ لای ئێوە دەبم, پێویستە چاوەڕوانم بی) هەوڵیدا نامەكەی مەلیك بگەیەنێتە سدقی, كە تیاییدا داوای لێدەكات هاشمی سوپا بەرەو بەغدا ڕابگرێ, بەڵام (سدقی) وایزانی نامەكە فێڵێكە ئامانجەكەی لە ناوبردنی كودەتایە, بۆیە فەرمانی بە ئەفسەرەكانیدا ئەو سەربازە بكوژن, پرۆسەكە یەكسەر جێبەجێكرا و لە نزیك (خان ئەلبیر)ی نێوان شاری بەغدا و بەعقوبە جەعفەر عەسكەری وەزیری بەرگری كوژرا لەتەمەنی (51)ساڵیدا, بەكر گەیشتبووەوە بەرزترین پلە و پایە و كە لە بەردەوامیدا لە سوپا كراوەبوو, هەر بۆیە كاتێ (حیكمەت سلێمان )لە پایزی (1936)دا بیرۆكەی كودەتاكەی خستە بەردەم بەكرسدقی, پێشنیازەكە لەزەوییەكی بەپیتدا خۆی دۆزییەوە, هەنگاوە ڕاستەقینەكان كە بوونە هۆكاری كودەتاكەی سدقی بەنهێنی مانەوە, هەفتەیەك بەر لە ئەنجامدانی, سدقی باسی كودەدتاكەی لەگەڵ فەرماندەی تیپی یەكەمدا كرد و هاوكاری ئەوی دەستەبەركرد, هەرچەندە هەندێكیان دوو دڵ بوون, بەڵام زۆربەیان دایانە پاڵ پلانەكە, دڵنیا لەوەی كە گروپەكە هەوڵێكی بێ وێنەی دەست دەكەوێ بۆ ئەوەی بیرو بۆچوونەكانیان بخەنە بواری جێبەجێكردنەوە, هاوكات (ئیسماعیل ئەحمەد یاغی)سەرەتاكانی كودەتاكەی بەكر سدقی دەباتەوە سەر هەشت خاڵ كە ئێمەش بەم شێوەی خوارەوە كورتی دەكەینەوە:
1-فەرمانڕەوایی بە ڕواڵەت دیموكراتی و دەستووری بوو, بەڵام لە ڕاستیدا گەلێ لەمەوە دوور بوو.
2-وەزارەتەكان بەزۆری كەوتبووە دەست كۆمەڵێ لە سیاسییەكانی فوتابخانەی كۆن.
3-ئەفسەرانی سوپا داواكاری تایبەتی خۆیان هەبوو.
4- تێكچوونی باری ڕامیاری, لە ماوەی ساڵێكدا بەڕادەی پێنج وەزارەت دەكەوت و پێكدەهێنرا.
5-نەبوونی پارتێكی میللی بۆ ژیانی ڕامیاری سەركردایەتی جولاِنەوەی نیشتمانی بكات.
6-هەست پێكردنی ئەفسەرەكان لە بوونی ناكۆكی لە نێوان سیاسییەكاندا لە پێناو پلە و پایەدا, هەروەها نانەوەی پیلان دژی یەكتری.
7-پتربوونی هێزی سوپا پاش پاكۆدانی هێزەكانی ناوخۆ.
8-هەوڵدانی وەزارەتی(یاسین هاشمی)بۆ نەهێشتنی ئازادی و داخستنی ڕۆژنامەكان و ئازاردانی ناحەزەكانیان.
سەرەڕای ئەم خاڵانە ناتوانین بێزاربوونی خەڵك بخەینە لاوە لە هەڵسوكەوتی تاقمی فەرمانڕەوا, كە پلە و پایەكانیان ئاڵوگۆڕ دەكرد بە كارتێكردنی بگرەو بەردەی ڕامیارییەوە, هەروەها سووربوون لەسەر هاندانی یاخیبوونی هۆزەكان, بەرەبەیانی ڕۆژی (29 تشرینی یەكەمی 1936) ئاسمانی بەغداد پڕبوو لە ژمارەیەك فڕۆكەی هێزی ئاسمانی عیراقی, كۆمەڵێك بڵاوكراوەیان بەسەر شاری بەغدادا بڵاوكردەوە, داوایان لە گەلی عیراق دەكرد بەشداری كودەتای سەربازی بكەن, بۆ لەناوبردنی حكومەتی (یاسین هاشمی)و گۆڕینی بۆ حكومەتێكیتر, هاوكات لەگەڵ ئەوەشدا, فەرمان بە سوپا كرا پێشڕەوی بكەن بەرەو بەغداد, بۆ جێبەجێكردنی كودەتاكە لەلایەن فەریقی سەربازی(بەكر سدقی)ەوە كاتژمێر سفر دەستنیشان كرا, لەو كاتەدا (حیكمەت سلێمان)یش ڕووی كردە كۆشكی پاشا و نامەیەكی ئاراستەی مەلیك كرد, كە (بەكر سدقی و عەبدول لەتیف نوری)واژۆیان لەسەر كردبوو, كە تیایدا داوایان كردبوو حكومەتی (یاسین هاشمی)بڕووخێت وحكومەتێكی نوێ بەسەرۆكایەتی(حیكمەت سلێمان) دابمەزرێت, بۆ ئەو مەبەستەش ژمارەیەك بۆمب لە نزیك ئەنجومەنی وەزیران خرایە خوارەوە, بووە هۆی كوشتنی كەسێك و برینداربوونی شەش كەسیتری لێكەوتەوە, ئەمەش نیگەرانییەكی زۆری بۆ مەلیك غازی هێنا, بەڵام دواتر بۆی دەركەوت كودەتاكە بۆ لابردنی كابینە وەزارییەكەیە نەك دەسەڵاتی خۆی, كودەتاكە لە (29/10/1936) لەلایەن بەكر سدقی و چەند ئەفسەرێكەوە دەستی پێكرد, چواردەوری بەغدایان داو دەستیان بەسەر دامودەزگاكاندا گرت, لە هەمان كاتدا چەندین بڵاوكراوە لە پایتەختدا بڵاوكرانەوە كە تیایدا ڕاگەیەنرابوو, سوپا داوای لە مەلیك كردووە(یاسین هاشمی) لە پۆستەكەی لابدات و حیكمەت سلێمان بە سەرۆك وەزیران دابمەزرێنی, هێزە ئاسمانییەكان ڕەوشەكەیان مەترسیدارتر كرد, لەڕێگەی بەردانەوەی چەند بۆمبێك كەوای كرد (یاسین هاشمی)پەلە لە بڕیاری دەست لەكاركێشانەوەی بكات, وڵاتی بەجێهێشت و دواتر مەلیك (حیكمەت سلێمان)ی ڕاسپارد بە پێكهێنانی حكومەت, وەك ئەوەی خۆیان ویستیان وەزارەتێكی نوێ بە سەرۆكایەتی(حیكمەت سلێمان) پێكهات كە سەر بە كودەتاچییەكان بوو, بەم شێوەیە بیست و سێیەمین كابینەی وەزاری پێكهێنرا:
1-حیكمەت سلێمان سەرۆك وەزیران و وەزیری ناوخۆ
2-جەعفەر ئەبولتمەن وەزیری دارایی
3- عەبدول لەتیف نوری وەزیری بەرگری
4- ساڵەح جەبر وەزیری داد
5- كامل چادرچی وەزیری ئابووری و گواستنەوە
6- د ناجی ئەسیل وەزیری دەرەوە
7-یوسف ئیبراهیم وەزیری مەعاریف
گەلی عیراقیش ئەم سەركەوتنەی (بەكرسدقی)یان بە خۆپیشاندانی لایەنگرانە پێشوازیان لێكرد, درووشمی وایان بەرزكردبووەوە كە مانای ئەوە دەدات دەسەڵاتدارێتی (یاسین هاشمی)دەسەڵاتی تاكە كەسی ڕووت بوو, دوور بوو لە بنەمایەكی میللیانە, هەندێ لەم درووشمانە:
1-زوو لە ناوبردنی شوێنەواری ستەمكاری.
2-ئازادكردنی گیراوە سیاسییەكان.
3-رێگەدان بە سەندیكا و ڕۆژنامە داخراوەكان, كە لە لایەن ڕژێمی پێشووەوە لە كار خرابوون.
دوای دامەزراندنی كابینەی نوێ بە سەرۆكایەتی(حیكمەت سلێمان) ئەمەش دۆخەكەی ئاڵۆزتركرد, هاوپەیمانە سیاسییەكانی جەعفەر و ئەو ئەفسەرانەی كە چوونە ڕیزی سوپا و لایەنگری بوون یەكسەر بوونە دوژمنی (سدقی), هەرچەندە ئەو دەمە سدقی پەیوەندی لەگەڵ (شا غازی) باش نەبوو, ئیدارەكەی(حیكمەت سلێمان) پشتی بە هاوكارەكانی لە گروپی ئەهالی بەستبوو, لەگەڵ ئەوەشدا(بەكر) بووە سەرۆكی ئەركانی گشتی سوپا و لە بواری كاروباری دەرەوەدا سیاسەتی خۆی سەپاند, بۆ بنیاتنانی پەیوەندی لەگەڵ ئێران و توركیادا, كە پەیوەندی نێوانیان خراپ بوو هەندێ جار پێكدادانی چەكداری ڕووی دەدا لە سنوورەكان, پاش ماوەیەك ( سلێمان)دەستی لە كاركێشایەوە, مەلیك (جەمیل مەدفەعی)ڕاسپارد حكومەتێكی نوێ پێكبهێنێ, هەڵبژاردنی گشتی لە شوباتی (1937)دا ئەنجامدرا, كە زۆربەی كورسییەكان بەر پاڵێوراوەكانی بەكر سدقی و پارێزگارەكان و سەرۆك هۆزەكان كەوت, لە كانوونی یەكەمی هەمان ساڵدا پەرلەمانی نوێ كۆبوونەوە, وەك هاوسەنگییەكی سیاسی هاندەرانی (سدقی و سلێمان) تێكەڵبوون, پاشان سدقی سەردانی مەلیك غازی دەكات بۆ دوعاخوازی و سەردانەكەكەی بۆ توركیا, مەلیك داوای لێكرد سەردانەكەی دوابخات, چونكە مەترسی كودەتای سەربازی هەیە و كاتەكە باش نییە بۆ تۆ, مەلیكی دڵنیاكردەوە هیچ مەترسی نییە, هەروەها مەلیك ڕایسپارد بەناو ئەوە قسەبكات لەگەڵ هیتلەر بۆ پەرەپێدانی سوپای عیراق و چەكداركردنی هەروا دوو نووسراوی دایە بۆ هیتلەر و مۆسۆلینی, دواتر لە 10ئاب بەرەو كەركوك بە ڕێكەوت, ژمارەیەكی زۆر لە گەورە پیاوان و سەرۆكی وەزیران(حیكمەت سڵێمان) و چەند وەزیر و باڵێوێزی دەوڵەتەكان كە( د غروبای باڵوێز)ی ئەڵمانیا لە نێویاندا بوو لە وێستگەی شەمەندەفەر ئامادەبوون بۆ بەڕێكردنی لە (11ی ئاب)دا گەیشتە كەركوك و پێشوازی گەرمی لێكرا, هەرچەندە پێشتر باڵوێزی بەریتانیا لە عیراق لەوە ئاگاداری كردبووەوە هەوڵێك هەیە بۆ تیرۆركردنی لە شاری موسڵ, وەك لەسەرەوە باسكرا مەلیك غازی هەمان شتی پێووت, لە ماوەی دەسەڵاتیدا لە لایەن نەیارەكانییەوە گەلێ جار هەوڵی كوشتن و تیرۆركردنی دراوە كەچی هیچیان سەركەتوونەبوون, سەڕای هەموو ئەوانەش خۆی چاك لەوە گەیشتبوو كە بە بەردەوامی پیلانی بۆ دادەنرێت, بەڵام زۆرجار بە ئەوپەڕی ڕاشكاوییەوە ئەمەی بە دۆست و دووژمنەكانی خۆی دەووت: (ئەو پیاوەی كە دەیەوێت من بكوژێت هێشتا لە عیراقدا لە دایك نەبووە) كەچی لەو دەمانەدا كە كەژاوەی (بەكر سدقی) لە ڕێگای شاری كەركوكەوە لە نیوەڕۆی ڕۆژی چوارشەممە لە (11ی ئابی 1937)دا, كە گەیشتە شاری موسڵ فەرماندەی فرقەی یەكی سەربازی (لیوا حسین فەوزی) یاوەری دەبێت, دوای نانخواردن و پشوودان سدقی لەگەڵ فەرماندەی هێزە ئاسمانییەكانی عیراق (محەمەد عەلی جواد)كە دێنە ناو یەكێك لە باخچەكانی بنكەی ئاسمانی موسڵەوە پێكەوە گفتوگۆ دەكەن, بەدەستی عەریفی سوارە(محەمەد عەبدوڵڵا تەلعەفەری) هەردووكیان ( بكر سدقی و محەمەد عەلی جواد)تیرۆر دەكرێن و لە ڕێوڕەسمێكی جەماوەری گەورەدا بە ئامادەبوونی ژمارەیەك لە وەزیر و باڵوێزی وڵاتان و ئەندامانی ئەنجومەنی پیران و نوێنەرانی عیراق لە ڕۆژی پێنج شەممەی (12ی ئابی1937)دا لە گۆڕستانی(باب المعڤم)ی شاری بەغدا دەنێژرێن, كودەتاكەی (سدقی)و ڕووخاندنی حكومەتی هاوپەیمانییەتی ئەنجامی فراوانی لێكەوتەوە, یەكێك لەوانە لابردنی چەپەكان بوو لە دەسەڵات, ڕیفۆرمخوازەكان سەبارەت بە ڕێكخراوەكان و یەكگرتنی ئایدۆلۆژی و شارەزای سیاسی بۆ ئەركەكانیان ئامادە نەكرابوون و بەكەڵكی سوپاش نەدەهاتن, سەرباری ئەوەش حیكمەت سولێمان و چەپەكان بە هەڵە هێز و توانای هەردوو هێزە سیاسییەكەی تریان لە وڵاتدا مەزەندە كردبوو, كە ئەوانیش عەرەبە نەتەوە خوازەكان و خاوەن زەوی و زارە موحافزكارەكان بوون, ئەگەر ئەمانە سەربكەوتنایە لەوانە بوو عیراق سیاسەتی دەرەوەی خۆی بەرەو ئاراستەیەكی درووستكراو لەسەر بنكەیەكی زیاتر عیراقیانە بگۆڕیایە, هەر لە دوای كوشتنی )بەكر سدقی(یەوە ڕاستەوخۆ سێ ڕەگەزی ئاشكرا لە سیاسەتی عیراقدا سەریان هەڵدا,
یەكەمیان: گەڕانەوەی كۆمەڵە سیاسەتمەدارێكی دەسەڵاتداربوو لە حكومەتدا, بەتایبەت نوری سەعید بەردەوامبوون لە بەكارهێنانی توانای خەباتكردن و تۆڵەسەندنەوەی كەسییەكان.
دووەمیان: سەرهەڵدانی كێشەی فەلەستین بوو, كە ئەنجامەكەی بریتی بوو لە بەهێزكردنی هەستی دژە بەریتانییەكان و پەرەسەندنی هەستی نەتەوەخوازیی عەرەبی, بەتایبەت لە ناو قوتابیان و ڕۆشنبیران و دەستەی ئەفسەراندا.
سێیەمیان: زیادبوونی دەستێوەردانی سوپابوو لە سیاسەتدا و بەردەوامی داخورانی ئەم سیستەمە دەستوورییە بوو, كە لەلایەن بەریتانییەكانەوە دامەزرابوو, گومانی تێدا نییە كە پێشتر پەرلەمانیش بە هەمان شێوە قۆرخكرابوو, دەستبەسەراگرتنی سیاسەت لە لایەن عەسكەرییەكانەوە زیانی گەورەی لێكەوتەوە, ئەم سێ ڕەگەزە وردە وردە ئەفسەرە لاوەكانی ڕاكێشایە ناو سیاسەت و هەستە نەتەوە خوازییەكانی ئەوانی پتەوكرد, هاوكات سیاسەتمەدارە لایەنگرەكانی بەریتانیای بەركەنار كرد, ئینجا نوری سەعید هەوڵیدا بەردەوام گرفت و كێشە بۆ(حیكمەت سلێمان)و لایەنگرانی كودەتاكە درووست بكا, بەڵام لەبەرئەوەی نەیدەتوانی بیان هێنێتە بەردەوام دادگا بە تاوانی بەشداربوون لە كودەتاكەدا, هەروەها لەبەر یاسای لێبووردنی گشتی كە پێشترلە لایەن حكومەتەكەی (حیكمەت سلێمان)ەنەوە دەرچوو بوو, بۆیە پێویست بوو تاوانێكی تریان بۆ هەڵبەسترێ, لە مارتی(1939)دا پیلانێكی هەڵبەستراو لە دژی ژیانی مەلیك ئاشكرا كرا, كە حیكمەت سلێمان و ژمارەیەك لە گروپەكەی تێوەگلابوون, هێنرایە بەردەم دادگا و تاوانباركران, بەڵگەكە قەناعەتی بە كەس نەهێنا, تەنیا دەست تێخستتنی باڵوێزی بەریتانیا حوكمەكەی كەمكردەوە و ژیانی حیكمەت سلێمانی ڕزگاركرد, ئەم ڕووداوە ڕادەی ئارەزوومەندیی ( نوری سەعید)پیشان دەدا لە وە دەستهێنانی سزا پلەی ڕێپێدان بە هەست و نەستە كەسییەكان دەردەخات بۆ دەست بەسەراگرتن بەسەر سیاسەتدا, دوای كۆتایی هاتنی دادگاییكردنەكە بە ماوەیەكی كورت حكومەت ڕووبەڕووی تەنگژەیەكی ترسناكی چاوەڕوان نەكراو بووەوە لە ناو كۆشكی مەلیكیدا, لە (چواری نیسانی 1939)دا مەلیك ئۆتۆمبیلەكەی بە خێرایێكی زۆرەوە لێدەخوڕی و خۆی كوتا بە ستوونێكی كارەبادا, پاش ماوەیەكی كەم كۆچی دوایی كرد.
سەرچاوە:
1- د ئەلبێرت عیسا, ناسیونالیزمی عەرەبی لەئیمپراتۆریەتی عوسمانییەوە بۆعێراقی سەردەمی فاشیزم, چ1, دەزگای چاپ وپەخشی سەردەم, 2008
2- فیبی ماڕ , مێژووی نوێی عیراق, وەڕگێڕانی لە ئینگلیزییەوە, حەمە شەریف حەمە غەریب و شێركۆ ئەحمەد حەوێز, چاپخانەی ڕۆژهەڵات, هەولێر 2010
3-ئەحمەد باوەڕ مێژووی هاوچەرخی عێراق , 1914-1968, چاپخانەی كارۆ, 2018
4-السید عبدالرزاق الحسنی, الاصول الرسمیە لتاریخ الوزارات العرقیە, مگبعە العرفان , صیدا, لبنان, 1964,
5-محمد اسماعیل محمد: ئینقیلابی بەكر صدقی , چاپخانەی پەروەردەی هەولێر , 2007 ,
6-زاگرۆس ئەحمەد, مێژووی عێراق, 1914-1918,چاپخانەی میدیا, 2018
7-تشارلز تریب, مێژووی عێراق, وەرگێڕانی محەمەدحوسێن و عەبدولقادر كەلهوڕ, چاپخانەی رۆژهەڵات-هەولێر, 2010
8 - گۆڤاری مێژوو, جوڵانەوەی بەكر سدقی, و/ جەماڵ گردەسوری, ژ5, ساڵی دووەم زستانی 2008