دیسانەوە سەرهەڵدانی هەرێمی سوونە
جەنگی یەكەمی جیهانی یەكێكە لە دژوارترین جەنگەكان كە دووچاری دانیشتوانی سەر زەوی بووەوە, كاریگەرییەكی قوڵی هەبوو, ڕەوشی سیاسی دانیشتوانی سەر ئەو خاكەی گۆڕی, جەنگ كۆتایی هات لە دوای ئەوەی عوسمانییەكان بۆ ماوەی (396)ساڵا حوكمی ناوچەكە و عیراقیان كرد، بەدەستی بەریتانییەكان لە ساڵی (1918 )دا كرانە دەرەوە و ئاڵای دەوڵەتی عوسمانی لە سەرجەم فەرمانگە حكومییەكان هێنرانە خوارەوە, دوای جەنگ عیراق كەوتە ژێر قەڵەمڕەوی بەریتانییەكان و دواتریش قۆناغێكی نوێ لە مێژووی عیراقدا دەست پێدەكات, كە بەویست و لە ژێرچاودێری حكومەتی بەریتانیادا دامەزرا, عیراق بەم سنوورەی ئێستای و بەم پێكهاتە نەتەوەیی و ئاینی و مەزهەبییەوە, كە هەیە دەوڵەتێكی تازەیە, قوڵایی مێژوویی نییە چونكە نەوەكو دەوڵەت و نە ویلایەتێكی یەكگرتوو لە چوارچێوەی دەوڵەتی عوسمانیدا بوونی نەبووە, بەڵكو لە دوای ڕووخاندنی سەڵتەنەتی عوسمانی سەرەتا لە هەردوو ویلایەتی (بەغداد و بەسرە) دەوڵەتێكی بۆ درووستكرا, لە ساتەوەختی دەوڵەتی نوێدا بەریتانیا ڕۆڵی گەورەی بە عەرەبی سوننە بەخشی و كەمینەی سوننەی بەسەر زۆرینەی عەرەبی شیعەدا سەپاند, ئەمەش زیاتر لە كۆنگرەی قاهیرەدا بە ڕوونی دەركەوت, بە پەراوێزكردنی عەرەبی شیعە لە دەسەڵاتدا, سوننە بریتی بووە لەو ستراتیژیەتەی كە بەریتانیا پشتی پێ بەستووە لە پێناو جێبەجێكردنی سیاسەتی خۆی, ئەمە و كۆمەڵێك فاكتەر وای كرد عەرەبی سوننە بكاتە دەسەڵاتدار و پشتی پێببەستێت, لە پرۆسەی دامەزراندنی عیراقدا دەبوو شیعە زۆر بە گەرمی پێشوازی لە ڕووخاندنی دەوڵەتی عوسمانی بكردایە, چونكە عوسمانییەكان سیاسەتی دوژمنكارانەی بێسنووری هەبوو لە دژی شیعەكان, بەڵام ئەمان نەك هەر ئەوەیان نەكرد, بەڵكو لە باشووری عیراق بە ناوی بەریگریكردن لە وڵاتانی موسڵمان كەوتنە دژایەتیكردن و سەنگەرگرتن لە هێرشی بەریتانیا, بۆیە ئینگلیز ڕووی كردە عەرەبی سوننە بۆ درووستكردنی دەسەڵات لە جێی فەرمانڕەوایی عوسمانی, هاوكات شۆڕشی بیست بە جۆرێك كاریگەری كردە سەر بەریتانیا پەلە لە دامەزراندنی حكومەت بكات كورد و شیعە پەراوێز بخات, كورد بەشداری ڕاپرسییەكەی (فەیسەڵ)ی نەكرد, شیعەش لە بەسرە داوای جیابوونەوەیان دەكرد, تەنانەت لە دانانی شا فەیسەڵدا ناڕازیبوون لە كاتی دابەزینی فەیسەڵ لە بەسرە دانیشتوانەكەی پَیشوازییان لێ نەكرد, لە ساتەوەختی دامەزراندنی دەوڵەتدا و بەیەكەوە بەستنی ئەم دوو ویلایەتە(بەغدا و بەسرە)، دانیشتوانی بەسرە ناڕازیبوون, چونكە با عەرەبیش بن بەلایانەوە گەلێ گران بوو، دەمڕاستی هەردوو لایان سەریان بۆ یەكتر نەوی نەدەكرد، بۆیە ویلایەتی ( بەسرە)داوای جیابوونەوە و حوكمی سەربەخۆییان دەكرد لەگەڵ ئەنجومەنی یاسادانانی سەربەخۆ، پۆلیسی خۆیان هەبێ، كاروباری ناوخۆیی ویلایەتەكە بدرێتە دەست خۆیان و ڕاستەوخۆ لەلایەن هیندستانەوە سەرپەرشتی بكرێن، سەبارەت بە كوردیش پێش ئەوەی دەوڵەت بۆ عیراق درووست بكرێت, كورد خاوەن حكومەتی خۆی بوو, لەلایەن (میجەر نوئیل)ی مەندوبی بەریتانیاوە هاتە سلێمانی دانی پیادانا, دواتریش بەڕەزامەندی بەریتانیا و حكومەتی نوێی عیراق ( شێخ مەحمود)حكومەتی دووەمی درووستكردوو و لە بەیاننامەی فەرمیاندا وێڕای پیرۆزباییان بەڵێنیاندا هاوكاری و پشتگیری بكەن, كە لە ڕاگەیاندنە كەیاندا( دەوڵەتی خاوەن شكۆ و دەوڵەتی عیراق بۆ ئەو كوردانەی لە چوارچێوەی سنووری عیراقدا دەژین, مافی دامەزراندنی حكومەتێكی كوردی لە چوارچێوەی ئەو سنوورە دەسەلمێنن) هەر لەسەروبەندی حكومەتی شێخدا لە ڕووی جیوپۆلۆتیكی جیهانییەوە, لە باكووری خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لە نێوان پاڵەپەستۆی هێزەكانی(ڕوسیا و بەریتانیا)دا پێكهات, بەڵام لە سەروبەندێكدا دامەزرا كە ڕوسیای قەیسەری ڕووخا بوو یەكێتی سۆڤیەتی جێگەی گردبووەوە, لە ڕووی جیوپۆلۆتیكی هەرێمیشەوە لەلایەك دراوسێكانی (ئێران و توركیا)بوو, ئێران پشتیوانی لێنەكرد, بەریتانیاش بە تەمای ئەوە نەبوو بە تەواوی بیر لە ڕووخاندنی بكرێتەوە, هاوكات نیازی نەبوو كە دەوڵەتێكی كوردی لە سەرووی قەڵەمڕەوەكەی خۆی لە عیراقدا قبوڵ بكات, سۆڤیەتیش ئەوەندی بایەخی بە كەمالییەكانی توركیا دەدا كوردی بەلاوە گرنگ نەبوو، لە لایەكی تریشەوە درووستكردنی ناكۆكی لە نێوان دانیشتوانی باشووری كوردستاندا، هەندێك خەڵك لەژێر كاریگەری تردا ئیدارەی شێخیان نەدەویست، بۆ ئەم مەبەستە شیخ لای خۆیەوە گەیشتە ئەو باوەڕەی كە وا پێویست دەكات دەستی بەریتانیا لە نێو دامودەزگا حكومییەكان ببرێت بەڵام كارتی مەرامەكانی ئینگلیز ئاشكرا بوو، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی چەند جارێك ناكۆكی شەڕ لە نێوان بەریتانیا و شێخدا ڕووبدات, لە ساڵی (1925 )دا دوای مشتومڕێكی زۆر لەگەڵ توركیادا, بە بڕیاری كۆمەڵەی گەلان بە دەوڵەتی عیراقەوە لكێنرا, سەبارەت بە دەنگدان لەسەر ڕاپۆرتی لیژنەی كۆمەڵەی گەلان بۆ كێشەی ویلایەتی موسڵ بە ئامادەبوونی (76)ئەندام لە كۆی (100)ئەندامی كۆمەڵەكە لە ڕِۆژی( 16كانونی یەكەمی 1925)دا كۆبوونەوە و دەنگیان سەبارەت بە ڕاپۆرتەكەدا كە(37)بە بەڵی و(31) بە نەخێر و (8) دەنگی سپی ڕاپۆرتەكەیان پەسەند كرد, لەگەڵ ئەوەشدا توركیا دانی نەنا بە بڕیاری لكاندنی موسڵ بە عیراقەوە، تا گەیشتە ڕێككەوتننامەیەك لەگەڵ بەریتانیا و عیراق لە( 5 حوزەیرانی 1926)دا كە دواتر دوای سێ ڕۆژ لە( 8)ی حوزیراندا لە ئەنقەرە مۆر كرا, لە ڕێككەوتنەكەدا دانی نا بە بەخشینی ویلایەتی موسڵدا بە عیراق, بەمەرجێك پێدانی( 10%)ی نەوتی ویلایەتەكە بە كۆمپانیای نەوتی توركی بۆ ماوەی( 25) ساڵا لێرەدا بۆمان ڕوون دەبێتەوە, كە ململانێی سیاسی و سەربازییە نیۆدەولەتییەكان, بۆ مسۆگەركردنی ویلایەتی موسڵە, كە لەلایەن هەر یەك لە بەریتانیا و عیراق لەلایەك و توركیا لەلایەكی ترەوە, زیاتر مەبەستی ئابووری و ستراتیژی گرنگ بووە، ئەمەش خۆی لە بوونی سامانی سروشتی نەوت و گرنگی شوێنی جوگرافی لەم ویلایەتدا خۆی دەبینێتەوە, هەرەها لایەنێكی تری كێشەكە و مەبەستی بەریتانیا لەم بارەیەوە بریتی بووە لە هێنانە ئارامی شێوەیەك كە هاوسەنگی لە ڕووی دانیشتوانەوە, باشووری كوردستان لەدوای لكاندنی زۆرەملێ بەعیراقەوە هەمیشە شۆڕش و بەرخۆدان درێژەی هەبووە, چەندین جار حكومەتە یەك لەدوای یەكەكان گفتوگۆیان بۆ چارەسەركردنی پرسەكەی ئەنجامداوە, پێشتریش هەرێمی خۆیان هەبووە لە ساڵی (1992)دا جاڕی فیدراڵییەتیاندا, لە سەردەمی دەسەڵاتی بەعسدا زۆرێك لە ئۆپۆزسیۆنی عیراقی بارەگەكانیان لەم هەرێمەدا و لەژێر سایەی حكومەتی هەرێمدا درێژەیان بە كارو چالاكییەكانیان دەدا تا ڕووخاندنی دەسەڵاتی ناوەند و پرۆسەی ڕزگاری, كە عیراق لەبەر یەك هەڵوەشایەوە و گشت دەزگاكانی داڕووخان, سیاسەتی ئاگر و ئاسن و زەبروزەنگ بنەمای مانەوەی ئەم دەسەڵاتەبوون, گەرنا دەبوو زووتر بڕووخایە چونكە نە كورد و نە كەمە نەتەوەییەكان و نە شیعە خێریان لەم وڵاتە نەبینی, عیراق نوێ دامەزرایەوە و دواتریش بە گوێرەی دەستووری ساڵی(2005)ی بەشێك لەمافەكانی كورد سەلمێنراوە, لە دوای هاتنی داعش و داگیركردنی زۆرێك لە شار و شارۆچكەكان لە سنووری سوریا و عیراقدا و ڕاگەیاندنی دەوڵەتی ئیسلامی, تا ئێستا كورد و داعش بە ئاشكرا دژی سنوورە دەستكردەكانی سایكس-بیكۆ وەستاونەتەوە، بەڵام ئەم مەیلە خەریكە لای عیراقییەكانی دیكەش پەیدا بێت، هەندێ لە سوننەكان لەوانە(ئەسیل نوجەیفی)پارێزگاری پێشووی نەینەوا وتویەتی پارێزگا سوننییەكان هەر ئەوەندەیە ڕزگار بكرێن، پێویستیان بە تەگبیر و یاسای لۆكاڵا دەبێ، لەم ڕووەوە نوجەیفی تەماشای هەرێمی كوردستان دەكات دەشی ئەزموونەكەی لە پارێزگا سوننەكان دوبارە بكرێتەوە، سەرباری ئەوەی كە هەندێ پارێزگای شیعەنشین وەك بەسرە كە خاوەنی دەوڵەمەندترین كێڵگەی نەوتە، ئەمانیش چەندین جار ڕووبەڕووی دەسەڵاتی بەغدا بوونەتەوە داوای درووستكردنی هەرێمیان كردووە, لەدوای پرۆسەی ڕزگاری عیراقەوە لێرەو لەوێ باس لە هەرێمی سوننە دەكرێ, جۆن بایدن بە نووسەری پلانی دابەشكردنی عیراق لەسەر بنەمای ڕەگەزی و مەزهەبی خستە ڕوو، بەڵام لەو كاتەدا بەئاشكرا لەلایەن سەركردە سوننەكانەوە ڕەتكرایەوە و كاردانەوەی زۆری عیراقی لێكەوتەوە، ئەو پلانەی (بایدن) نائومێد كەرە چونكە خوڵقێنەری بیرۆكەی دابەشكردنی عیراقە، ئەم پلانە زادەی جەنگی ناوخۆیی عیراق بوو، كە لە كۆنترۆڵی حكومەت و هێزەكانی هاوپەیمانان نەمابوو, بۆیە پێشنیاری دابەشكردنی عیراقی كرد لەسەر بنەمای فیداڵییەت بۆ سێ هەرێم (سوننە، شیعە، كوردستان) ئەم پرۆژەیە قۆناغێكی نوێی دابەشبوونە، بەڵام ئەمجارە لە ڕێگەی بەكارهێنانی كارتی عەرەبی سوننەوە دەبێت, نەك كارتی كوردی, ڕەنگە كۆمەڵێك هۆكار لەم چوار چێوەیەدا هاوكاربن لەوانەش:
1- پشتیوانی وڵاتانی سوننە لە كەنداوی فارسی بۆ پرۆژەی درووستكردنی ئەو هەرێمە شاراوە نییە و پشتیوانی ئەمریكا و سەركردە سوننەكان دەبن بۆ درووستكردنی .
2- ڕەهەندی جیۆستراتیجی ناوچە سوننەكان بەتایبەت لە بەشی ڕۆژاوای عیراق كە هاوسنوورە لەگەڵا سێ وڵاتی عەرەبی (سوریا ، سعودیە ، ئوردن ) .
3- پێوستی ئەمریكا بە مانەوە لە عیراق جیا لە هەرێمی كوردستان ، ڕەنگە هۆكاری سەرەكی ئەمەش بۆ ئەوە بگەڕێتەوە, كە ئەمریكا زۆرترین سەرمایەگوزاری لە باڵوێزخانە و بنكە سەربازییەكانی لە عیراق كردبێت، بە بەراورد بەو وڵاتانەی كە هێزی سەربازی ئەمریكیان تێدایە.
4- ئەمریكا خۆی ئامادە دەكات بۆ قۆناغێكی نوێی ڕووبەڕوو بوونەوەی ڕاستەوخۆی ئێران و هێزە پرۆ كسییەكانی لە عیراق ، بەمەش بە درووستكردنی هەرێمی سوننە مەودای چالاكییە سەربازییەكانی گروپەكانی نزیك لە ئێران سنوور دار بكرێت .
5- لە ڕێگەی درووستكردنی ئەم هەرێمەوە بەتایبەت لە ڕۆژاوای عیراق ، ئەمریكا دەتوانێت شكست بە ستراتیجی پردی وشكانی نێوان ئێران و هاوپەیمانەكانی لە سوریا و لوبنان و فەلەستین بهێنێت .
6-ڕەنگە هۆكاری سەرەكی ئەوەبێت كە ئەمریكا بیەوێت بەشێوەیەكی نا ڕاستەوخۆ سوپای عیراق لاواز بكات، كە هێزێكە تیایدا شیعە و سیاسەتی عیراق تیایدا باڵا دەستە، چونكە لە ناو سوپادا ڕێژەی زۆری ئۆرگانەكانی ئەو دامەزراوەیە لە ژێر ناو و هەژموونی حەشدی شەعبی كاردەكەن .
7- بۆیە دەشێت واشنتۆن لە ڕێگەی پرۆژیەكی لەم جۆرە كە لە بنەڕەتدا بەشێكە لە پرۆژەیەكی گەورەتر بۆ دابەشكردنی عیراق بۆ سێ هەرێم بتوانێت گرنتی مانەوەی خۆی بكات .
بە ئاراستەیەكی پێچەوانەوە عەرەبە سوننەكان دژایەتی سەرلەبەری پرۆسەی سیاسیان دەكرد, چونكە دڵنبابوون هاوكێشەی سیاسی و گۆڕانكارییەكان لە بەرژەوەندببان نییە و تادێ پەراوێز دەخرێن, هەر بۆیە درووستكردنی هەرێمی سوننە بە مافێكی دەستووری و یاسای خۆیان دەزانن، لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا كۆمەڵێك بەربەست و لەمپەری زۆری لەبەردەمدا هەیە، كە وادەكات درووستكردنی ئەو هەرێمە قورس بێت لەوانەش:
1-دژایەتیكردنی خواستی سوننەكان لەلایەن پێكهاتەی شیعەوە و بەشێك لە سەركردە دیارەكانیان، چونكە درووستكردنی هەرێمێكی لەو جۆرە بەلای شیعەكانەوە لەلایەك پرۆژەیەكی تائیفییە، لەلایەكیترەوە وەك هەوڵێك بۆ دابەشكردنی عیراق لێك دەدرێتەوە .
2- هەرێمی سوننە خاوەن سەركرداییەتییەكی سیاسی یەكگرتوو نییە، ڕەنگە ئەمە تاڕادەیەك بۆ هەرێمی كوردستان و شیعەكانیش ڕاست بێت ، بەڵام لە بنەڕەتدا ئەم گرفتە بۆ سوننەكان كاریگەرترە، چونكە دواجار كوردەكان پرسێكی نەتەوەیی یەكیان دەخات و شیعەكانیش بە حوكمی مەرجەعی باڵا و هەژموونی ئێرانییەكان لەسەریان دەتوانن كۆدەنگییەكی گەورە درووست بكەن لەمەڕ پرسە سیاسییە هەستیارەكان.
3- بەهۆی جەنگی چەند ساڵەی ڕابردوو دژ بە ڕێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامی داعش زۆر بەی ژێرخانی شارەكانی ناوچە سوننەكان وێران بوو .
4- ڕەوشی ئەمنی ئەو ناوچانە هێشتا نا سەقامگیرە، بەجۆرێك چالاكی ڕێكخراوە تیرۆریستەكان بە تایبەت داعش لە بەشێكی زۆری ناوچە سوننەكان بەردەوامە, ئەمەش كۆسپی گەوەرە دەخاتە بەردەم پرۆژە و هەوڵەكانی وەبەرهێنانی بیانی لەو ناوچانەدا .
5- ڕووبەڕووبوونەوەی فشاری دەرەكی بەتایبەت لەلایەن توركیا و ئێرانەوە، بە درووستكردنی هەرێمی سوننە ڕێڕەوی وشكانی ئێران بەگەیشتن بە سوریا و دواتر لوبنان و دەستخستنە ناو كاروباری وڵاتانی كەنداو، بەتایبەت سعودیە، بۆیە دەشێت لە ڕێگەی ئەو سەركردانەی لە ئێرانەوە نزیكن ڕێگری لە درووستكردنی بكرێت، تەنانەت لە ئەگەری سەركەوتنی پرۆژەكەش دەست بخاتە ناو سیاسەتی ئەو هەرێمە دژی ئەمریكا، هەروەها قوڵبوونەوەی فیدراڵیزم و دواتر ئەگەری درووستبوونی كۆنفیدراڵی ئەو پلانە كە بەردەوام توركیا لێی ترساوە، چونكە لە ئەگەری یەكەم واتا بەهێزبوونی زیاتری پێگەی هەرێمەكان بە تایبەتی هەرێمی كوردستان لە ڕووی سیاسی و ئابوورییەوە .
ترسێكی زۆر لە گەڕانەوەی كۆڵۆنیالیزم بۆ ناوچەكە هەیە، بەتایبەت لەوكاتەوە ئەمریكا لە ساڵی ( 2003) دا هێرشی كردۆتە سەر عیراق و لەوەتەی كۆندۆلیزا ڕایس باسی لە دایكبوونی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ كردووە، هەروەها گەڕانەوەی ڕوسیا لە ساڵی ( 2015) دا بۆ سوریا و دەستێوەردانی ئێران و توركیاش لە ناوچەی عەرەبنشین پەرەی سەندووە، پرۆژەی كێشانی سنووری نوێیان بۆ ناوچەكە پێشنیاز كردووە، نەك هەر لە عیراق و سوریا، بەڵكو لە چەند دەوڵەتێكی دیكەی ناوچەكەش، جێگری سەرۆكی ئەمریكا (جۆن بایدن) تا ئێستا چەند جارێك باسی بیرۆكەی دابەشكردنی عیراقی كردووە، بەڵام فاكتەكە نیشانی داوە كە لە چوارچێوە ئەو سیستەمە جیهانییەی ئەمڕۆ هەیە، دەبێ هەر هەوڵێ بۆ گۆڕینی سنوور ڕەزامەندی ئەنجومەنی ئاسایشی لەسەر بێت، زانراویشە كە دەوڵەتە هەمیشەییەكانی ئەم ئەنجوومەنە بەشێوەیەكی فەرمی ڕەزامەندیان لەسەر پەیدابوونی سنووری نوێ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نیشان نەداوە، چونكە هیچ كام لە حكومەتەكانی ئەمریكا و فەرەنسا و بەریتانیا پشتگیری دابەشكردنی عیراق و سوریا و یەمەن و لیبیا ناكەن، ڕاستە هاوسۆزن لەگەڵ مافی كورد دا لە چوارچێوەی فیدراڵیزمی عیراقدا دژی ئۆتۆنۆمی كوردیش نین لەچوار چێوەی سوریای فیدراڵی ئایندەدا, بەڵام ئەم دەوڵەتانە پشتگیری كێشانی سنووری نوێ ناكەن و هیچ ڕەوایەك بە سنووری نوێ نادەن، گومان لەوەدا نییە كە ئەوروپیەكان پێیان خۆش بووە, سنووری وەها دابنێ كە لەگەڵا بەرژەوەندی خۆیاندا بسازێ و دەشیان توانی ئەم كارە تێپەڕێنن، بەڵام شكستی سیڤەر دەیسەلمێنێ كە ئەوروپییەكان هەندێجار ئەم ئاواتەیان بۆ نەچووەتە سەر كاتێك دەوڵەتمەدارانی ئەوروپا ویستیان, گومان لەوەدا نییە كە زۆرێك لەو هێڵانەی سنوور كە ڕێككەوتننامەی سایكس _ بیكۆدا ڕەنگ ڕێژی بۆكرا، كە ئەمەش دەرهاویشتەی چەند سەودایەكە لە ئەوروپا ئەنجامدران و ڕنگدانەوەی فاكتە دیمۆگرافی و مێژووییە لۆكاڵەكانن بەڵام ئەمە هیچ تایبەت مەندییەك بە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نابەخشێ ، چونكە زۆربەی سنوور لەجیهاندا بەگوێرەی دیزاینێكی تاوتوێ كراو و دەنگدانێكی جەماوەری نەكێشراون، بەڵكو دەرهاویشتەی زەبر و زەنگ و كۆشش و جوگرافیا ڕێككەوتنن، ڕاستییە ناخۆشەكە ئەوەیە كە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەم شێوەیەی ئیستای لێهاتووە چونكە ڕۆڵی گەلانی ناوچەكە و سەركردەكانیان لە داڕشتنی ناوچەكەدا ڕۆڵێكی زۆر خراپی بووە, لێرەدا جێی خۆیەتی بپرسین گەر بۆ عەرەب مافی ئازادی بڕیاردانی چارەنووس و یەكگرتنەوەی نەتەوەی عەرەب لە چوارچێوەی دەوڵەتێكدا حەڵاڵ بێت, بێگومان دەبێ بۆ كوردیش وابێت, گەر بۆ عەرەب مافی حوكمڕانی ئێستا و پاشەڕۆژی عیراق حەڵاڵ بێت بۆ كوردیش دەبێ هەروا بێت, گەر عەرەب لە عیراقدا دەیەوێ لەگەڵ كوردا بژی و عیراق بەو پێكهاتەوە بمێنێ, دەبێ لە ئێش و ئازارەكانی و لەئامانج و مافە نەتەوەییەكانی بگا, وەلێ ئەوەی لە ئێستادا دەگوزەرێ گۆڕانكاری ئەوتۆ بەدی ناكرێت تەنیا هاوكێشە مەزهەبییەكە پێچەوانەوە بووەتەوە, سوننەی خاوەن دەسەڵاتی چەندین ساڵە بووەتە ژێر دەست , ئەوەی دەسەڵاتی سوننە بەسەر كوردیدا هێنا ئەمڕۆ خۆیان بە هەمان گرفت و قەیرانەوە تێوەگلاون, هەر لە پەراویِزخستنیان لە دەسەڵاتدا و ڕووخاندنی شار و شارۆچكە و گوندەكانیان و تا ئاوارەبوونیان, ئەمەش تەنیا بۆ شیعە پێچەوانە بووەتەوە, بۆ كوردیش هەروەك خۆیەتی لە پرسە نەتەوەیی و چارەنووسسازەكان , هێشتا تەعریب و ڕاگواستن لە ناوچە دابڕێنراوەكان درێژەی هەیە , مەترسییەكانی سەر هەرێم تا دێ زیاتر دەبێت, زۆر جاریش هەڕەشەی هەڵوەشانەوەی دەستوور دەكەن, ئەمەش وەك كارتی سەركەوتن لە كاتی هەڵبژاردنەكاندا بە كاردەهێنن, كەواتە گرفتەكە لێرەیە كە هێشتا پێكەوە ژیان و یەكتر قبوڵكردن سیاسەتی پەرتكە و زاڵبە ئامادەیی هەیە, كەواتە ئەم كێشانە چۆن چارەسەر دەكرێن, یان چۆن دەتوانرێ ئەمنی ستراتیژی پاراستنی یەكێتی گەلانی عیراق و ئایندەی عیراق جێبەجێدەكرێت؟ حاشا هەڵنەگرە وڵاتانی زلهێز و دەوروبەر لەگەڵ دابەشكردنی عیراقدا نین, بەڵكو هەمیشە جەخت لەیەك پارچەیی عیراق دەكەنەوە, وەلێ ئەمریكییەكان كار بۆ درووستكردنی هەرێمەكان دەكەن بۆ ئەوەی عیراق ببێتە (سێ) هەرێم ئەمەش لە ئێستادا بە چارەسەرێكی گونجاو دەزانن بۆ چارەسەر زۆرێك لە كێشەكان بەدڵنیاییەوە بژاردەیەكی باشە و خواستی زۆربەی دانیشتوانی عیراقە.
سەرچاوە :
1-نەوشێروان مستەفا, عیراق و مەسەلەی كورد, لە بلاِوكراوەكانی مەكتەبی بیر وهوشیاری , چ2 , سلێمانی 2003
2-فرهاد حەسەن, گۆڤاری جۆڕناڵا ، ژ 45 ساڵی دووەم ، هاوینی 2013
3-لە یادی سەد ساڵەی ڕێككەوتننامەی سایكس -بیكۆدا ، فەرید ئەسەسەرد و كۆمەڵێك نووسەر, بێچاپخانە, سلێمانی 2017
4-زاگرۆس ئەحمەد, مێژووی عێراق, 1914-1918,چاپخانەی میدیا, 2018