ڕۆڵی نوری سەعید لە هاوكێشەی سیاسیدا
ئەم كارەكتەرە(نوری سەعید)كەسایەتییەكی سەربازی, سیاسی و دیبلۆماسی سەردەمی عوسمانی و دواتر عیراقی سەردەمی پاشایەتی بووە, كوڕی سەعید ئەفەندی كوڕی مەلا تەها ئەفەندییە, لە ڕێكەوتی (2ی كانونی دووەمی 1888 )دا لە بەغدا لەدایكبووە, هەرچەندە هەندێك سەرچاوە تا ئێستاش بە تەواوی شوێنی لە دایكبوون و نیشتەجێبوونی سەرەكیان دەستنیشان نەكردووە, بەڵام هەندێ سەرچاوەی دی بنەچە و ڕەسەنایەتی دەگەڕێننەوە سەر ڕەگەزی كورد و بەتایبەتی شارەكانی( خورماتوو و كفری) ناوچەی گەرمیان, تەنانەت لە بارەیشەوە دەووترێت: كوردە و خاوەن ڕۆشنبیرییەكی توركییە و بە پیشە عیراقییە, زمانەكانی توركی و ئینگلیزی و فەڕەنسی و ئەڵمانی بەباشی زانیووە, لە ساڵی (1900 )دا قوتابخانەی سەربازیی (ئەستەمبوڵ)ی بە پلەی ملازمی دووەمی سەربازی(یوزباشی)تەواوكردووە و دواتریش پەیوەندی بەو سوپایەوە كردووە, كە بارەگای سەرەكیان لە وڵاتی عیراق بووە, هاوكات پەیوەندی بە كۆمەڵەی پەیمان(جمعیە العهد)ەوە دەكات, هەروەها لەگەڵ سەرهەڵدانی بزووتنەوەی عەرەبی و یاخیبووەكانەوە دژی دەوڵەتی عوسمانی, وێڕایی ئەوەی پلەی سەربازیی هەبووە, لە ئەستەمبوڵی پایتەختەوە هەڵهاتووە بۆ وڵاتی میسر و لەوێشەوە دوبارە گەڕاوەتەوە بۆ شاری بەسرە لە عیراقدا, دواتر پەیوەندی بە شۆڕشی عەرەبییەوە كردووە, كە شەریف حسێنی مەككە بە هاوكاری فەرمانڕەوایانی بەریتانیا دژی دەوڵەتی عوسمانی بەرپای كردبوو, هاوكات پلەی سەرۆكی ئەركانی سەربازی لە هەردوو بەرەی حیجاز و سوریا پێسپێردراوە, هەروەها هاوكاری تەواوی لۆرانسی عەرەبی بەریتانی بووە لە جەنگی بیابانی (1916-1918)دا, دوای كۆتایی هاتنی جەنگ ماوەیەك لە سوریا و دوای بەستنی كۆنگرەی قاهیرە, لەگەڵا (فەیسەڵا)دا گەڕاوەتەوە بۆ عیراق و پلەی ئەركانی گشتی پێ سپێردراوە, پاشان بووەتە بەڕێوەبەری ئاسایشی گشتی و دواتریش فەرماندەی گشتی سوپای عیراق, هەروەها لە ماوەی ساڵانی (23ی مارتی 1930- 14ئایاری 1958)دا ( چواردە)جار پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران و (شەش)جاریش پۆستی وەزارەتی بەرگری و بە هەمان شێوە (شەش)جاریش پۆستی وەزارەتی كاروباری دەرەوەی بە دەست هێناوە, لە وێستگەی ژیانی سیاسیدا( نوری سەعید)ڕۆڵی گەورەی هەبووە, وەك باسكرا چەندین جار وەزارەتی پێكهیناوە, ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە ئەو پیاوە زۆرترین بەختی هەبووە لە پێكهێنانی حكومەتدا، زۆربەی لێكۆڵینەوە سیاسییەكان كۆكن لەسەر ئەوەی كەوا ئەو چواردە جارە هەمووی بۆ شانسی خۆی ناگەڕێتەوە, بەڵكو لەلایەك بۆ هێز و توانا و لێهاتووی خۆی و لەلایەكیترەوە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو پەیوەندییە بەهێزەی لەگەڵا بەریتانیادا هەیبووە، جگەلەوە( شا فەیسەڵی یەكەم و عەبدولئیلای یەكەم وەصی و فەیسەڵی دووەم) هەستیان دەكرد بەڕێوەبردنی كاروباری عیراق لەو قۆناغەدا پێویستیەكی زۆریان بە پیاوێكی وەكو نوری هەیە، كە مەلیك متمانەیەكی زۆری پێبوو هەوڵی لاچوونی (ناجی سویدی)ی قۆستەوە, كە لە(9یئازاری 1930)دا وازی لە پۆستەكەی هێنا, تا سەرۆكایەتی وەزیران بگرێتە دەست لە23ی هەمان مانگ و هەمان ساڵدا( نوری) بۆ یەكەمین جار پۆستی سەرۆك وەزیرانی وەرگرت و حكومەتی پێكهێنا, سەركردایەتی دەست و پێوەندەكانی مەلیكی دەكرد و بازنەیەك لە دۆستانی نزیكی لەخۆی كۆكردبووەوە زۆر لەوانە دۆستی خۆی بوون لە( ئەلـعهد) و لە هێزەكانی سەر بە(شەریف) لە میانەی شۆڕشی عەرەبیدا و لەگەڵا ئەو پاڵپشتییە بەهێزەی كە بەریتانییەكان لێیانكرد, كە بە پەرۆش بوون بۆ گەیشتن بەڕێككەوتنێك, هاوكات (نوری سەعید) ئەو هێزەی دەرخست كە پێگەكەی پێی بەخشی لەسیاسەتی عیراقدا و بە پەلە دانوستانێكی ئەنجامدا لە بارەی ڕێككەوتننامەیەكی عیراقی و بەریتانی نوێ كە لە حوزەیرانی( 1930)دا مۆركرا, ئەم ڕێككەوتننامەیە بناغەی پەیوەندییەكانی عیراقی لەگەڵا بەریتانیادا دوای سەربەخۆیی عیراق لە ساڵی(1932 )دا پێكهێنا و هەموو بەرپرسیاریەتی پەیڕەوی ناوخۆ لە عیراقدا درایە دەست مەلیك و بەرگریكردن لە خاكەكەی بە عیراق خۆی سپێردرا، بەڵام لە بەرامبەردا عیراق ڕەزامەندی نواند لەسەر ڕێگەپێدان بە بەریتانیا بۆ بەكارهێنانی هەموو ئاسان كارییەك لە كاتی سەرهەڵدانی جەنگدا, لەوانەش مافی تێپەڕبوونی سوپای بەریتانی بە سەر خاكی عیراقدا لە كاتی پێویستدا، هەر لە وەرگرتنی یەكەم پۆستەوە تا كۆتایی دەسەڵاتی گەر هات و پێداچوونەوەیەك بكرێت لە بەرنامە وەزارەتەكانیدا, سنوور بۆ وێنە كێشانی مەزهەبی و سیاسی و بیركردنەوەیەكی نەگۆڕی بوو, هەروەها لە كاتی جەنگی یەكەمی جیهانیدا بەسەر پشتی پاپۆڕێكی بەریتانی بۆ عیراق گەڕایەوە, ساتەوەختی هەڵمەتی داگیركاری بەسرە بوو, بۆیە سەلماندی كەوا بە دڵسۆزی دەمێنێتەوە بۆ ئەوانەی لەسەر پشتیان هەڵیان گرت تا دوا كاتی ژیانی لە ( 15ی گەلاوێژی 1958)دا, هەر لە دەستبەكاربوونی لە یەكەم پۆستی سەرۆك وەزیرانەوە هەڵسا بە هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و كاركردن بۆ هەڵبژاردنێكی تر, ئەمەش بۆ بەرژەوەندی خۆی تا ڕێخۆشكەر بێت بۆ بەستنی پەیماننامەكە لەگەڵ بەریتانیادا, كە ئەمەش جێبەجێكرا لە (30یحوزەیرانی1930)دا, هەربۆیە ناڕەزایی زۆری كۆمەڵێك كەسایەتی نیشمانپەروەر و خۆپیشاندەرانی شەقامی عیراقی لێكەوتەوە, جیا لە خۆپیشاندان و ڕاپەڕینی كوردەكان, ئیدی لێرەوە بۆ یەكەمجار لە سەردەمی پاشایەتی و حكومەتی( نوری سەعید)دژی خۆپیشاندەران و مانگرتووان هێزی بەكارهێنا, ئەوەبوو لەماوەی چارەكە سەدەیەك زیاتر لە دەسەڵات نەرێنی بوو بۆ ئۆپۆزسیون و تەنانەت پەرلەمانیش, دوای هەڵوەشانەوەی پەرلەمان ئۆپۆزسیونەكان كەمینیەبوون نەدەگەیشتە ڕێژەی (10% )بەرامبەر (90 %)لە بەرژەوەندی ئەودابوو, ئەمەش بە مەبەستی پەیماننامەكەی بوو لەگەڵ بەریتانیادا, هاوكات ڕێزنەگرتن لە دەربڕینەكانی ڕای گشتی لە شەقامی عیراقیدا, نوری پەرلەمانی هەڵوەشاندەوە بەرامبەر بەوەی لە پۆستی سەرۆك وەزیراندا بمێنێتەوە, كە پێكهاتبوو لە (12) كورسی ئۆپۆزسیون لەكۆی(135) نوێنەر, پەرلەمانیان پێكهێنا لەسەر بنەمای (تەسكیە) كاتێ پەیمانی بەغدا بەسترا دەنگۆیەك درووستبوو لە نێو ئۆپۆزسیونە ناوخۆییەكان و عەرەبە چالاكەكان, كەوا ئەوان دژی یەكبەستنەوەی سیاسەتی پەیماننامە سەربازییەكانن, ئەوەی وا وەسف دەكرا (نوری) ڕێوییەكی فێڵباز نەبوو, بەڵكو كەسێكە لەكاتی هەڵوێست نواندندا پیاوێكی بیروباوەڕ نەگۆڕ بوو, سیاسەتمەدارێكی تەكتیكی بوو لەكاتی ڕاگەیاندنی هەڵوێستە سیاسییەكانی خۆیدا بۆ تەنیا جارێكیش پاشگەزبوونەوەی نەبوو, هێندە حەزی نەدەكرد لە سەردانیكردن بۆ ماڵی سەفیرە بەریتانی و ئەمریكییەكان بۆ پرس و ڕاكردن لە هەڵوێستدا, دوای ئەوەی (حیكمەت سلیمان) لە ( 17ی ئابی 1937 )دا دەستی لەكار كێشایەوە, لەئەنجامدا (جەمیل ئەلـمەدفەعی)بۆ چوارهەمین جار كرایە سەرۆك وەزیران)سیاسەتە قایلكارییەكانی بە ناوبانگ بوون بۆساڕێژكردنی برینە كۆنەكانی سیاسی (ئەوەی بووچوو)ی گرتەبەر, واتە خۆشبوون لەو كارانەی كە پێشتر ڕوویاندا ئەم سیاسەتە لەلایەن میانڕەوەكان و مەلیكەوە پشتگیری لێدەكرا, بەڵام (نوری)ڕازی نەكرد لەبەرئەوەی هەمیشە هەوڵی دابوو بۆلابردنی وەزارەتەكەی و سزادانی( حیكمەت سولەیمان) و لایەنگرەكانی، لەم كێشەیەدا (نوری)زەمینەیەكی هاوبەشی لەگەڵا ئەفسەرە نەتەوەخوازە عەرەبەكاندا دۆزییەوە ئەوانە دژی سیاسەتەكەی( ئەلـمەفەعی) بوون لە سزای كوشتنی (سدقی) دەترسان لە كاتێكدا ئەگەر حیكمەت سولەیمان بگەڕێتەوە دەسەڵات كە ئەلـمەدفەعی هیچ كاردانەوەیەكی نەبوو نوری بە نهێنییەوە لەگەڵا ئەفسەرە نەتەوەخوازە عەرەبەكاندا ڕێككەوت بۆ كۆتایی هێنان بە كابینەكەی ئەلـمەدفەعی و دەسەڵات گرتنە دەست, بارودۆخ لە كانونی دووەمی 1938 گەیشتە چڵەپۆپە بۆیە كاتێك ئەلمەدفەعی هەنگاوی نا بۆ خانەنشینكردن یان گواستنەوەی ئەفسەرە نەتەوەخوازە عەرەبەكان و بەمجۆرەش كۆتایی هێنان بە كاریگەری ئەوان لە بواری سیاسیدا لە( 24)ی كانونی دووەمدا ئەفسەرەكان پێداگریان لەسەر دەست لە كاركێشانەوەی كابینەكەی كرد, لەسەر بنەمای ئەوەی كە سوپا هیچیتر باوەڕی پێ نەماوە( نوری سەعید) ئاشكرای كرد بە تەواوەتی لایەنگری ئەفسەرەكان دەكات و دەست لە كاركێشانەوەكەی ( ئەلـمەدفەعی) لە هەمان ڕۆژدا ( 24 ی كانونی دووەمی 1938)دا ڕاگەیەنرا, ڕۆژی دوایی (نوری) پۆستەكەی پڕكردەوە, ئەم ڕووداوە حەز و ئارەزووی لای (نوری) دەرخست بۆ ڕاكێشانی ئەفسەرەكان بۆ ناو بواری سیاسی هەركاتێ ئەمە لەگەڵا ئامانجەكانیدا بگونجێ, لە دوای ڕووداوی مردنی مەلیك غازی لە( 3/ 4 /1939 )دا, بارودۆخی وڵات تێكچوو هاووڵاتیان (نوری)یان بە هۆكاری ئەو كارە دادەنا, كە ئەو دەمە سەرۆك وەزیران بوو, تەنانەت لە كاتی بە خاكسپاردنی تەرمی غازیدا نەیتوانی لەگەڵا تەرمەكەیدا بڕوات, بە سواری بەلەمێك بەنێو ڕووباری دیجلەدا ڕۆیشت تا گەیشتە گۆڕستانی بنەماڵەی( شا) ترسا لە جەماوەر نەوەك بەگژیا بچنەوە, لەبری خۆی (ڕۆستەم حەیدەری)ئامادەی ڕێوڕەسمی پرسەكەبوو, ئەو پێشوازی لە باڵوێزەكان و گەورە بەرپرسەكان دەكرد, چونكە لەو بڕوایەدابوون كە بەریتانیا دەستی هەبووە لە داڕشتن پلانی كوشتنەكە, هەروەها لە كاتی مردنی (فەیسەڵ)ی باوكیدا هەمان گومان هەبوو, كە گەل پەنجەی تاوانباریان بۆ( بەریتانیا و نوری)درێژكرد كە هۆكاری كوشتنەكەی بوون, هەروەها هەمان گومان لەسەر مردنی (مەلیك غازی)یش هەیە, دوو بۆچوون لەو بارەیەوە هەن:
1-نوری سەعید بەتەنها ئەو كارەی كردبێت.
2-نوری سەعید ئەم كارەی بە هاوكاری دەسەڵاتدارانی بەریتانیا ئەنجام داوە.
دوای مردنی مەلیك غازی فەیسەڵی دووەم هێشتا چوار ساڵی تەمەنی پڕنەكردبووەوە ئەوەبوو( عەبدوئیلا)ی خاڵی دوای ڕاوێژ و ڕازیبوونی بنەماڵەی شاهانە كرایە (وەصی) تاساڵی( 1953) لەو پلەدا مایەوە, بەڵام بارودۆخی وڵات بەچەند مانگێك پێش هەڵگیرسانی جەنگ هێشا لە هەلومەرجی ئارامدابوو( نوری سەعید)یش پاش هەڵوەشانەوەی حكومەتی سێیەم بۆ جاری چوارەم لە ( 6 نیسانی1939)دا حكومەتی نوێی پێك هێنایەوە, دوای ئەوەی ململانێ نێودەوڵەتییەكان ڕۆژ لە دوای ڕۆژ توندی زیاتری بە خۆییەوە دەبینی, ئەنجام لە (3ی ئەیلولی 1939) دا بەریتانیا و فەڕەنسا بەیەكەوە دژی ئەڵمانیا جاڕی شەڕیاندا, ئەمەش وایكرد حكومەتی( نوری سەعید) بە خێرایی پەیوەندی لەگەڵ ئەڵمانیادا ببڕێت و سەفارەتەكەی لە عیراقدا دەربكات و دەست بگرێت بەسەر كەلوپەلەكانیدا و ڕادەستی حكومەتی هندی بكات, هەروەها (نوری)بانگیدا بچێتە ناو شەڕەكەوە و دوو هێزی سەربازی ڕەوانەی شەڕەكە كرد لەگەڵ وڵاتانی هاوپەیمان لە دژی وڵاتانی تەوەر, كاتێكیش پەلەی كرد لە بڕینی پەیوەندی لەگەڵ ئەڵمانیادا و عیراقی خستە خزمەت و یارمەتیدانی بەریتانییەوە, ڕەنگدانەوەی لە نێو سوپای عیراقی بە گشتی لێكەوتەوە بە تایبەتی لە لای ئەوانەی بیری نەتەوەییان هەبوو, لەبەرئەوەی بەریتانیا و فەڕەنسا جێگای ڕق لێبوونەوەیەكی زۆری گەلی عیراق بوون, بەهۆی ئەو سیاسەتی ئیمپریالیزیەی كە پەیڕەوییان دەكرد دژی گەلی عەرەب, لە ڕاستیدا سەركەوتنەكانی ئەڵمانیا لە ساڵانی یەكەمی جەنگی دووەمی جیهانیدا, كاردانەوەی خێرایی هەبوو بەسەر باری سیاسی عیراقدا, ئیتر لە ناوخۆی عیراقدا دوو بەرە سەریان هەڵدا:
1-بەرەیەك هاوسۆز بوون لەگەڵ بەریتانییەكاندا, كە ژمارەیەك لە چینی باڵا دەستەكان و دەرەبەگەكان و بۆرجوازییەكان و سەرۆك عەشیرەتەكان بە هەموویان لە دەوری ( نوری سەعید)كۆبوونەوە.
2- بەرەیەكەیتر زۆرینەی دانیشتوان و كۆمەڵێك نەتەوەیی بوون دژی بەریتانیا و هاوپەیمانەكانی, لەگەڵ وڵاتانی تەوەر هاوسۆز بوون.
لێرەشدا ئەوەی دووەمیان داواییان كرد عیراق خۆی نەخاتە گێژاوی شەڕی گەورەوە و خۆی بێلایەن بگرێت, هەروەها داوای ئەوەشیان كرد كەوا ئەو بەند و پەیماننانە جێبەجێبكرێت, كە عیراق بەبێ لایەنی دەهێڵێتەوە بەبێ ئەوەی بچێتە جەنگ لەگەڵ بەریتانیادا, كاتێ جەنگ دەستی پێكرد ئەوەبوو هەریەكە لە بەریتانیا و فەڕەنسا وەك دوو دەوڵەتی هاوپەیمان شەڕیان دژی ئەڵمانیا ڕاگەیاند, بەڵام ئەنجومەنی وەزیرانی عیراق تەنها لەسەر پچڕانی پەیوەندی دیبلۆماسی لەگەڵا عیراقدا قایل بوو, لەماوەی ساڵانی جەنگیشدا تەواوی ناوچەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بووە گۆڕەپانی جەنگ لە نێوان وڵاتانی شەڕكەردا, چونكە ئەم ناوچەیە یەكێك بوو لەوانەی كە بووە مایەی چاو تێبڕینی هەموو لایەنەكان بەهۆی هەڵكەوتەی جوگرافی و ئەو داهاتە ئابوورییە ستراتیجییەی كە لە ناوچەكەدا هەبوو, ئەوەبوو هەر لە دوای پچڕانی پەیوەندی عیراق لەگەڵا ئەڵمانیا لە ( 10ی حوزەیرانی1940)دا, كە ئیتاڵیاش جەنگی دژی بەریتانیا و فەڕەنسا ڕاگەیاند, باڵوێزی بەریتانیا لە بەغداد داوای لە( نوری) كرد پەیوەندیان لەگەڵا ئیتاڵییەكان ببڕن, بەڵام حكومەتی عیراق داوایكرد لە ئەنجومەنی وەزیران ڕاوێژ لەسەر ئەم داوایە بكەن, ئەمانیش دوای ڕاوێژ لەگەڵا ئەوەدابوون كە وەستانێكی تیادا بكەن, بۆ ساڵی ئایندەش بە تایبەتی لەكاتی وەزارەتەكەی (ڕەشید عالی گەیلانی)دا لە ( 31ی ئازای 1940 – 31ی كانونی دوەمی 1941)دا هەر یەك لە( عەبدولئیلا وەصی و نوری سەعید) كە لەم ماوەیەدا وەزیری دەرەوە بوو ویستیان بە زۆر وا لە حكومەت بكەن كە شان بەشانی بەریتانیا شەڕ ڕابگەیەنن, بەڵام تێیدا سەركەوتوو نەبوون (ڕەشید عالی گەیلانی)دەستی لە وەزارەت كێشایەو ە, دواتریش ( عمید گه هاشمی و دیسانەوە گەیلانی و مەدفەعی ) وەزارەتیان پێكهێنا و دەستیان لە كار كێشایەو ە, پاشان حكومەت توانی نوری بگەڕێنێتەوە بۆ لوتكەی دەسەڵات, كە دواتر هێرشێكی توندی كردە سەر حیزبی شیوعی بەوپێیەی كە ڕۆڵێكی گەورەیان بینیووە لەسەر هەڵدانی ڕاپەڕین و ڕووداوەكان, جگە لەمەش سەركردەی بەناوبانگەكانی وەكو (یوسف سەلمان (فهد) و حوسەین محەمەد شەبیبی (حازم) و زەكی بەسیم (صارم)), كە لە پێشدا حوكمی زیندانی هەمیشەییان بەسەردا درابوو, دواتر قورس كرایەوە و بڕیاری لە سێدارەدانیان بۆدەرچوو, سەرەڕای هەوڵدانی لایەنە پەیوەندیدارەكانی جیهان بۆ ڕزگاركردنی ڕۆح و گیانی ئەم كەساییەتیانە بەڵام حكومەت هەرسوور بوو لەسەر بڕیارەكە و لە ڕۆژی (14 -15)ی مانگی شوباتی ساڵی (1949)دا لە گۆڕەپانێكی نێو بەغدادا بڕیارەكە جێبەجێكراو لە سێدارەدران, بە درێژای ڕۆژ لاشەكانیان بە هەڵواسراوی و بەپەتی سێدارەكەوە مابووەوە, كە بووە مایەی تۆقاندنی خەڵك ئەمەش زیاتر لوتكەی بەرەنگاربوونەوە لە ڕووداوەستانی توندی حكومەتی لە بەرامبەر خەڵك و گاڵتە پێكردنی یاسا و ماف و ئازادییە گشتییەكان خستە ڕوو, دواتر نوری سەعید نزیكەی (370)كادر و ئەندامی حیزبی شیوعی دستگیركرد و زۆربەیانی ڕەوانەی دادگای عورفی كرد بۆ سزادان و لێپێچینەوە, دوای ئەشكەنجەدان و ئازاردانێكی دەروونی و جەستەیی لە بەڕێوەبەرایەتی ئەمنی گشتی ڕەوانەی زیندان كران و بۆ ماوەیەكی درێژ مانەوە, هەروەها چەند بڕیارێكی نادەستووری دەركرد بۆ دەمكوتكردنی خەڵك و لاوازكردنی هێزە سیاسییەكان و كپكردنی ئازادییەكان, وەك ئەوەی دیبلۆماسییەكانی بەریتانیا و ئەمریكا لە یاداشتەكانیاندا نووسیویانەتەوە, كە نوری سەعید پیاوێكی سۆفیگەری دەسەڵات بوو, لە تام و چێژی ژیان پاك ببووەوە, لە ماوەی (50)ساڵی كاری سیاسیدا هیچ سەروەت و سامانێكی بە جێنەهێشت, لەوەش دەچوو بۆ دانانی پارە و پوولەكانی لە بانكەكاندا شارەزایی لەسەر ئەو ڕێگا تازانە هەر نەبووبێت, یەكەم وەزارەتیش كە پێكی هێناوە لە( ئازاری 1930)دا تا دوا وەزارەتیش كە چواردەهەمین بووە لە( 3 ئازاری 1958 بووە لە 14ی مایسی 1958 )دا دەستی لە كار كێشاوەتەوە بۆ ئەوەی وەزارەتی یەكگرتوی یەكێتی عیراق و ئوردنی پێك بهێنێت, هاوكات ( نوری سەعید) كە بەهێزترین كارەكتەری سیاسی بوو لەسەردەمی عوسمانییەكاندا ئەفسەر بووە و لە كابینەی (عبدالمحسن السعدون)دا لە ساڵی (18 /11/1922) دا وەزیری بەرگری بووە, جگە لە پۆستە گرنگەكانی تر چەندین جار سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران بوو, چەند پلانێكی دانا و زۆر هەوڵیدا دەرباز بێت لە مەرگ دواین جار عەبایەكی ژنانە دەپۆشێ, بێسوود بوو بەمەش ڕزگاری نابێت لە دادگای گەل ئاشكرا دەبێت ناچار دوای تەنگاوكردنی لە 15ی تەموزی 1958دا بە دەمانچەكەی خۆی دەكوژێت, لە دوای ڕۆژێك لە گۆڕدا تەرمەكەی دەردەهێنن و بە ئۆتۆمبیل لە ناو شاردا ڕایدەكێشن, بەریتانیا یەكەم زەرەرمەند بوو بە لە دەستدانی( نوری سەعید) كە دڵسۆزترین كەس بوو بۆ ئەوان نەوەك تەنیا لە عیراقدا بەڵكو لە ئاستی ڕژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
سەرچاوە:
1-ئەحمەد باوەر, مێژووی هاوچەرخی عێراق , 1914-1968, چاپخانەی كارۆ , 2018
2- تشارلز تریب ، چەند لاپەڕەیەك لەمێژووی عیراق ، و، محمد حسن ئەحمەد – عبدالقادر كەلهوڕی، چاپی یەكەم، ڕۆژهەڵات، هەولێر ، 2010
3-حەسەن عەلەوی , عەبدولكەریم قاسم, وەرگێڕانی , كاوان ئەنوەر مەسیفی, بەبێ چاپخانە, هەولێر, 2019
4 - فیبی ماڕ , مێژووی نوێی عیراق, وەڕگێڕانی لە ئینگلیزییەوە, حەمە شەریف حەمە غەریب و شێركۆ ئەحمەد حەوێز, چاپخانەی ڕۆژهەڵات, هەولێر 2010
5-باقر یاسین, مێژووی خوێناوی عێراق, و حمە صاڵح گەڵاڵی, چاپی یەكەم, چاپخانەی داناز, سلێمانی 2004
6- ئەحمەد حمەئەمین ، چەند لاپەڕەیەك لەمێژووی نوێ و هاوچەرخی عیراق ، چاپی یەكەم ، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، هەولێر 2010
7 -چەند لاپەڕەیەك دەربارەی مێژووی نوێی عێراق, حامد الحمدانی, و/ شەماڵ ئەحمەد,چ1,چاپخانەی چوار چرا 2012