دەسەڵاتی پاشایەتی لە عیراقدا و مەرگی پاشاكان (باپیر و باوك و كوڕ)
لێرەدا پێویستە ئاماژە بەوە بكەین كە(حسین بن علی)شەریفی مەكە لە پاڵ وڵاتانی هاوپەیمان و بە نوێنەرایەتی بەریتانیا هاتنە ناو شەڕەوە لە دژی دەوڵەتی عوسمانی و لە (حوزەیرانی 1916)دا بەرانبەر بە دانان بە دەوڵەتێكی عەرەبی سەربەخۆ لە ڕۆژهەڵات, چەند مانگێك بەر لە كۆتایی هاتنی شەڕ و دوای شۆڕشی بەلشەوییەكان لە(ئۆكتۆبەری 1917)دا ڕوسیا لە شەڕەكە كشایەوە و پەیماننامەی ئاشتی (برێست لینۆ فیسكی)لە ئازاری (1918)دا لەگەڵا ئەڵمانیا گرێدا, شەڕی یەكەمی جیهانی ماوەی چوار ساڵا و چوار مانگ بەردەوام بوو, بە سەركەوتنی وڵاتانی هاوپەیمان و شكستی وڵاتانی تەوەر و هەوادارەكانی كۆتایی هات, كە یەك لە دوای یەك خۆیان بە دەستەوەدا, بولگاریا لە (29 ئەیلولی 1918)ەو دەوڵەتی عوسمانی لە30ی تەشرینی یەكەمی 1918)دا, هاوكات ئیمپراتۆری نەمسایی-مەجەری لە(3ی تشرینی یەكەمی1918)و لە كۆتایشدا ئەڵمانیا لە 11ی تەشرینی دووەمی هەمان ساڵدا خۆیان بەدەستەوەدا, ئیدی جەنگی یەكەمی جیهانی لە كاتژمێر (11)پێش نیوەڕۆ, ڕۆژ( 11) و مانگیش (11) ی 1918 كۆتایی هات, دوای دامەزراندنی حكومەتی كاتی عیراقی و دەست بەكاربوونی كابینەی (عەبدولڕەحمان نەقیب), مەندوبی سامی بەریتانی (سیرپرسی كۆكس) ڕووبەڕووی كارێكی دیكە بووەوە, ئەویش دەستنیشانكردنی كەسایەتییەك بۆ پۆستی پاشایەتی, پێویستە ئەم مەرجانەی تیادا بێت :
1-ئەو پاشایە لە بەرژەوەندی بەریتانییەكاندا بێت.
2-عیراقییەكان پێی ڕازی بن.
3-دەبێت عەرەب بێت و موسڵمان بێت.
ئەو ئەفسەرە عیراقیانەی كە لە سوریا گەڕابوونەوە لەسەرەوەی هەموویانەوە(جەعفەر عەسكەری و نوری سەعید) لەگەڵا ئەوەدابوون كە( فەیسەڵی كوڕی حوسەین 1880 – 1933) شیاوترین كەسە بۆ وەرگرتنی پۆستی پاشای عیراق, لێرەشدا(مس بێڵ)یش پاڵپشتی بۆچوونەكەی دەكرد و ناڕاستەوخۆ هانی دەدان, دەربارەی بیرۆكەی دانانی (فەیسەڵ )بۆ پاشایەتی عیراق لە زووە لە لایەن دەسەڵاتدارانی بەریتانیاوە گەڵاڵە بوو بوو, ئەوەتا (سیر ئارنۆڵد ویڵسن) هەر لە كاتی دەركردنی (فەیسەڵ)لە سوریا ئەو بیرۆكەیەی بۆ دەسەڵاتدارانی خۆی پێشنیار كردبوو, بەڵام دەبوو بەریتانییەكان لەو بارەیەوە ڕەزامەندی فەرەنسییەكان وەربگرن, لێرەشدا كاتێ (لورد كیرزن)ئەم بیرۆكەیەی خستە بەردەم حكومەتی فەرەنسی, بە توندی بەرنگاری بوونەوە و كەوتنە زەمكردنی فەیسەڵ گوایە بۆ ئەو كارە دەست نادات, كەچی لەگەڵ ئەوەشدا بەریتانییەكان لە هەوڵی خۆیان نەكەوتن, لە ساڵی(1921)دا شاندێك لە سەركردەكانی عیراق چوونە حیجاز بۆ چاوپێكەوتن لەگەڵ (حوسەین)دا, بۆ ئەوەی پێی ڕابگەیەنن كەوا عیراقییەكان حەز دەكەن (فەیسەڵ)ی كوڕی ببێتە مەلیكی عیراق, بەڵام (شەریف حوسەین) ئەم داواكارییە هیچ سەرنجی ڕانەكێشا لەبەر دوو هۆكار:
1-باوەڕهێنانی بە یەكێتی و بڕوابوون بە پێكهێنانی كۆمەڵێك شانشینی عەرەبی, كارێكە دژ بە بەرژەوندییەكانی بە یەكخستنی چەند شانشینێكی عەرەبی بۆ یەك شانشین, زۆر باشترە لەو پارچە پارچە بوونە.
2- مەترسی ئەوەی هەبوو كە عیراقییەكان كارێك بە فەیسەڵ بكەن, هەروەك لە پێشوودا بە (حوسەین)ی باپیریان كردبوو.
ئەم ترسە لای شاندەكە پەسەند نەبوو, یەكێكیان بەرپەچی دایەوە و وتی: گەورەم ئێستا ڕۆژگار گۆڕاوە, ئێستا خەڵكی عیراق ئەوانە نین وەك ڕۆژگاری (حوسەینی كوڕی ئیمام عەلی) ئێستا ڕێز لە میوان دەگرین و خزمەتی مەلیكی خۆمان دەكەین, ئەمەش كاری كردە سەر(حوسەین) و چەپڵەی لێدا بە زاراوەی حیجازی وتی: كوڕینە فەیسەڵم بۆ بانگ بكەن, ئیدی باوك بە دانانی (فەیسەڵ)ی كوڕی ڕازی بوو, دواتریش بووە یەكەمین مەلیكی عیراق, لەگەڵ ئەوەشدا باوكی ڕەزامەندی نیشان نەدا كەوا ئەندامانی بنەماڵەكەی هیچیان بۆ لای (فەیسەڵ)بچن, تەنانەت مناڵەكانی زۆر پاڕانەوە لە باپیریان تا لەگەڵ باوكیان بچن بێسوود بوو, تا سێ ساڵی بەسەرچوو ئەو دەیووت:(ترس و نیگەرانیم بۆ ئەو مناڵەیە) چۆن پێشتر( حوسەین كوڕی عەلی) چیان بەسەر هات, دەترسا دەستدرێژی بكرێتە سەریان بەو شێوەیەی كرایە سەر ژنانی بنەماڵەی پێغەمبەر لە كەربەلادا, ئەم گرێیە كاریگەری هەبوو لەڕفتار و بیروبۆچوونی (حوسەین)دا لە سۆنگەی بارودۆخی ڕابردووەوە تەماشای ئێستای دەكرد, لەبەرئەوەی متمانە و بڕوای بە گەلی عیراق نەبوو, كە دواجار ئەمانیش دەكوژن.
فەیسەڵی یەكەم (23ی ئابی 1921 -7ی ئەیلولی 1933)
كاتێ (فەیسەڵ) وەك یەكەم پاشای عیراق دانرا, ئەو عیراقییانەی لەماوەی جەنگدا كاریان لەگەڵ كردبوو, كە لە سوریا بڕبڕەی پشتی حكومەتە كورت خایەنەكەی بوون گەڕانەوە بۆعیراق و زۆر دڵسۆزی فەیسەڵ بوون, ئاراستەی سیاسیان نەتەوەخوازی عەرەبی بوو, بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئارەزووی ئەوەیان هەبوو كە لە چوارچێوەی ئینتیدابدا كاربكەن, كە گەڕانەوە پلە و پایە بەرزەكانیان لە دەوڵەتدا گرتە دەست, بەم جۆرەش پشتگیرییان لە (مەلیك) كرد كە لە زۆر شوێنی وڵاتدا پێویستی پێیان هەبوو, بۆ ئەوەی جێی ئەو كەسایەتییە پێشوویانە بگرنەوە كە لە لایەن بەریتانییەكانەوە دامەزرابوون, بەهاتنی ئەمانە بۆ ناو كاروباری بەڕێوەبردنی دەوڵەت لە هەموو ئاستەكاندا, هەنگاوی یەكەم بوو لە پێكهێنان و جێگركردنی سوننەكان لە حكومەتدا, لە هەمان كاتیشدا كاریگەری بەسەر بە عەرەبكردنی ڕژێمەوە هەبوو, كە بریتی بوو لە كردەوەیەكی پشتگیری لێكراو بە وەچەرخان لە توركییەوە بۆ عەرەبی, هاوكات لەمەڕ كاروباری ناو سوپاش بە هەمان شێوە ئەو ئەفسەرانەی كە مەیلی توركەكانیان هەبوو هەر زوو دەركران, لە ڕاستیدا ژینگەی سیاسی لە عیراقدا لە دامەزراندنییەوە هەتا كەوتنی پاشایەتی لەناو بازنەی ململانێنی بەردەوامدا دەخولایەوە, بەریتانیا لە لایەك و ناسیونالیستە عەرەبەكان لە لایەكی ترەوە: لە نێوان ڕزگاری نەتەوەیی و حوكمی بێگانەدا, یان لە نێوان سەربەخۆیی و ئیمپرالیزمدا, لە نێو ئەم ململانێ و دۆخەدا ئاڵۆزەدا گەلانی عیراق دەژیان, لەگەڵ ئەوەشدا ناكۆكی و ناڕەزایی ناخۆش بەردەوام بوو دژی دەسەڵات, دەوڵەتیش دەگەڕا بەشوێن مۆدێلێكدا كە بتوانێ پاساوی دید و جیهانبینی هێزە ناسیونالیستەكانی بكات, ئەم بیرۆكەیە گەشەی كرد كە بانگەشەی ئەوەیان دەكرد هێزی خۆسەپێنەر مافی ئەوەی نییە گەمە بە چارەنووسی میللەت بكات, مافی خۆیانە حوكمی خۆیان بكەن و دوور لە هەژموونی ئیمپرالیزم بە ئازادی بژین, ئەم دۆخەش كاریگەری لەسەر (فەیسەڵ) هەبوو, لەگەڵ ئەوەی ئینگیزەكان زۆر جەختیان دەكردە سەری, بەڵام ئەمیش بەردەوام هەوڵی دەدا نەچێتە ژێرباری هەموو داواكارییەكانییەوە, ئەمەش بە باشی لە كارەكانیدا بەدی دەكرا, وەك چۆن ئینگلیزەكانی ناڕەحەت كرد بە گۆڕینی دیوانەكان لە زمانی ئینگلیزییەوە بۆ عەرەبی, كە بێگومان ئەم كارەی وەكو یەكێك لە كارە گرنگەكانی سەیر دەكرا, كاتێ مەلیك فەیسەڵ دا لە شاری (بێرن)لە وڵاتی سویسرا لە كاتژمێر یازدە و چل و پێنج خولەكی شەوی(7ی ئەیلولی 1933)دا كۆچی دوایی كرد, مردنەكەی بەشێوەیەكی كتوپڕ بوو (د كۆشر) دەڵێت:(هیچ شتێكی وام تیا بەدی نەكرد, بەو كتوپڕییە بمرێت) گومانەكان لەسەر ئەو ژنە (هند)یە جوانەیە كە لەگەڵیا بووە, گوایە ژەهری بۆ كردۆتە ناو پیاڵەی چاوە, هەرچەندە ڕاپۆرتە ڕەسمییەكان ئاماژە بەوە دەكەن دوو ڕۆژ بەر لە مردنی( هیچ مەترسییەك لە دڵیا نییە و نەخۆشی دڵی نییە) ئەو مردنە بەشێوەیەكی سروشتی نەبووە, بڵاوبوونەوەی ئەم هەواڵە بووە جێگای قسە و باسی نێو ڕۆژنامەكانی عیراق, كە هەندێكیان ئینگلیزەكانیان بە كوشتنی تۆمەتبار دەكرد, ئەمیش لەبەر ئەم هۆیانە:
1-بەچەند ڕۆژێك بەر لە مردنی فەیسەڵ لەگەڵ ژنێكی هندیدا بینرابوو, كە لەپێشترا هیچ پەیوەندییەكی لەگەڵدا نەبووە, بۆیە وای بۆ دەچوون كە بەریتانییەكان ئەو ژنەیان ڕاسپارد بێت ژەهر خواردی بكات.
2- شۆفێری تایبەتی شا(فەیسەڵ) خەڵكی سویسرا بوو، ڕۆژێك بەر لە مردنی شا ڕێگای ونكردبوو و ماوەیەكی زۆر شا (فەیسەڵ)ی بە ئۆتۆمبیل گواستبوویەوە، جا پرسیار دەكرا چۆن دەبێت شۆفێرێك خەڵكی وڵات بێت و ڕێگا ون بكات؟ بۆیە گومانی ئەوەیان هەبوو كە ئەو زۆر گەڕانە كاریگەری كردبێتە سەر تەندرووستی شا و بووبێتە هۆكاری مردنی!.
3-گەڕانەوەی تەرمەكەی شا دوای هەشت ڕۆژ لە مردنی ئەویش جێگای گومانی ئینگلیزەكان دەستیان هەبوو بێت لە كوشتنی.
4-تەنانەت خودی فەیسەڵ ئەوەی ڕاگەیاند كە ناتوانێ بگەڕێتەوە بۆ عیراق, چونكە لە لەندەنەوە ئاگادار كراوەتەوە نابێت بگەڕێتەوە, ئەمەش دیسان دەستی بەریتانییەكان لەم كوشتنەدا دەردەخات.
هەروەها گومان لەسەر ڕۆڵی نوری سەعید و دەسەڵاتدارانی بەریتانیا هەبوو لەسەر مردنی مەلیك, كە ئەو كارەیان ئەنجام دابێ.
سەردەمی فەرمانڕەوایی مەلیك غازی (1933-3نیسانی 1939)
ئەڵبەتە بە مردنی شا (فەیسەڵ) تەختی پاشایەتی چۆڵ بوو، پەرلەمانی عیراق لە (11ی ئەیلول)دا كۆبونەوەی ئاسایی خۆی ئەنجامدا و غازی كوڕی فەیسەڵ سوێندی یاسایی خوارد و تەختی پاشایەتی گرتە دەست, كە لە (21ی مارتی1912) لە مەككە لە دایك بووە و ژیانی لە لای باپیری گوزەراندووە و لە (5)ی تشرینی یەكەمی ساڵی (1924)دا هاتووەتە عیراق, بە شێوەیەكی یاسایی بووەتە (وەلی عەهدی) باوكی, (غازی)لە هەمان ساڵدا ڕەوانەی قوتابخانەی هاوەر لە بەریتانیا كراوە و لە تشرینی دووەمی (1928)دا گەڕاوەتەوە بۆ عیراق و چووەتە كۆلیژی سەربازی و ساڵی (1932) بە پلەی ملازمی دووەم دەرچووە, لەو ماوەیەدا توانی جەماوەرێكی زۆر لە دەوری خۆیدا كۆبكاتەوە و سەرنجی بەریتانییەكان بەلای خۆیدا ڕابكێشێ, بەوە ناسراو بوو كاریگەری بیر و هزری هیتلەرە زۆر بەلای عەرەب پەرستییە, بەڵام گەر سەرنج بدەین ئەوە كاریگەری خواستەكانی باپیری بوو(شەریف حوسەین) كاتێك (غازی)دەنگوباسی مردنی باوكی بیست پەیوەندی كرد بە سەفیری بەریتانیا و ئەویش پەیوەندی كرد بە(یاسین هاشمی) وەزیری دارایی و سەرۆكی پارتی برایەتی نیشتمانی بۆ ئەوەی هەنگاو بنێت(غازی)ببێتە مەلیكی عیراق، بەمەش سەرۆك وەزیران و وەزیرەكان و هەندێك لە ئەندامانی ئەنجوومەنی نوێنەران ...هتد، لە (8)ی ئەیلولدا داوایانكرد كە (غازی)ببێتە پاشا، ئەمیش ڕەزامەندی لەسەر داواكارییەكەدا و بڕیاریدا بەردەوام بێت لەسەر هەمان ڕێچكەی سیاسەتی باوكی، بەڵام لە بەرانبەر ئەوەدا هەندێك لە دەسەڵاتدارانی عیراق لە سەرووی هەموویانەوە (نوری سەعید و جەعفەر عەسكەری)پێیان وابوو (غازی)ناتوانێت ئەو هاوسەنگییە ڕابگرێت، هەر بۆیە ناڕازیبوون لەسەرئەوەی ببێتە شا, بەڵام هیچ سوودی نەبوو, لەبەرئەوەی بەپێی بنەماكانی سیستەمی فەرمانڕەوایەتی لە عێراقدا, لە دەسەڵاتی پاشایەتییدا پشتاوپشتە لە باوكەوە بۆ كوڕ, سەردەمی فەرمانڕەوایی شاغازی تایبەتمەندی خۆی هەیە, لەبەرئەوەی هەوڵی داوە پشتگیری بیروڕای ناسیونالیزمی عەرەبی بكات و لە چەند بۆنەیەكدا دژایەتی خۆی بۆ بەریتانییەكان دوبارە كردووەتەوە, لەگەڵ ئەوەی كاتێك دەسەڵاتی وەرگرتووە هێشتا بچووك بوو لە تەمەندا، بەڵام زۆر زوو خەڵكی لە دەوری خۆیدا كۆكردەوە و ڕادیۆیەكی بە ناوی (زوهر)كردۆتەوە و سەرپەرشتی كردووە، كە تیایدا هانی بیری ناسیۆنالیستی عەرەبی داوە و هێرشی كردۆتە سەر بەریتانییەكان، سەرباری ئەوەش لە ماوەی حوكمڕانی خۆیدا داوای گەڕانەوەی دەوڵەتی كوەیتی كردووە, كە ئەمەش گرفتی بۆ پەیوەندی نێوان عیراق و بەریتانیا ناوەتەوە, لە ساڵانی دوایدا و بەتایبەت پاش كودەتاكەی (بەكر صدقی)زیاتر مەلیك غازی كار و چالاكی ئەنجام دەدا, لە پێناو بەهێزكردن و خزمەتكردنی بیری نەتەوەخوازی عەرەبی, كە خۆی لە بەستنی هاوپەیمانی و برایەتی لە نێوان وڵاتە عەرەبییەكاندا دەبینیەوە، بۆ هەوڵدان لە پێناو سەربەخۆیدا, دواتر چەندین ڕێكخراوی گەنجان و لاوانی فەلەستینی درووستبوون و هەمیشە ناوی (غازی)یان وەكو سەركردەی هەموو عەرەب ناوزەد دەكرد وێنەكەیان لە بارەگاكانیان هەڵدەواسی, بێگومان ئەم ڕەفتارانەی غازی پاشا ببووە مایەی نیگەرانی لای بەریتانیا و چەندین جار ئەم نیگەرانیەشیان پێگەیاندوە و هەوڵیان دەدا لە (سێ) ڕێگەوە كاربكەنە سەر هەڵوێستی توندی دژی بەریتانییەكان كە بەم شێوەیەبوو:
1-هەوڵدانی بەردەوامی نوێنەرانی بەریتانیا بۆ پتەوكردنی پەیوەندییەكانیان .
2-هەوڵەكانی دكتۆر (سندرسن) كە پزیشكی خێزانی شاهانەی عیراق بوو چونكە جگەلە كاری پزیشكی ڕۆڵی نێوەندگیری دەكرد وەك دیبلۆماتێك .
3-ناڕاستەوخۆ لەڕێگەی سەركردە عیراقییەكانەوە, ئەوانەی كە هاوسۆزی بەریتانیا بوون زۆرجار باسیان لە گرنگی بەریتانیا دەكرد وەك هاوپەیمانێك بۆ عیراق.
بەڵام ئەم هەوڵانە سوودی نەبوو, چونكە ئەم هەڵوێستەی غازی لەمەڕ ئینگلیز دەگەڕایەوە بۆ دوو هۆكار:
1-هەمیشە باسی بێ هەڵوێستی بەریتانیای دەكرد, كە چۆن پشتیان لە (شەریف حوسەین)ی باپیری كرد و دواتریش دوووریان خستەوە بۆ (قوبرس), هەر كاتێ باسی ئەم ڕووداوەی دەكرد فرمێسك بەچاویدا دەهاتە خوارەوە.
2-زۆرجار ئەوەی دووپات دەكردەوە كە ئەوانەی لە حیجازەوە لەگەڵ باوكیدا هاتبوون بەكرێگیراوی ئینگلیزن و تەنها گوێڕایەڵی ئەوانن, كەچی وەك نیشتمان پەروەر خۆیان پیشان دەدەن.
لە كتێبی بیرەوەرییەكانیدا( فوئاد عارف)دەڵێت: پێش تیرۆركردنی(بەكر صدقی) هیچ ترسێكمان لەسەر ژیانی غازی پاشا نەبوو, بەڵام پاش تیرۆركردنی بەكر و دوای كابینەكەی (حیكمەت سلێمان) ئیتر ئێشكگری كۆشكی پاشایەتیمان چڕتركردەوە، چونكە گومانمان پەیدا كردبوو لە جموجۆڵەكانی (نوری سەعید) و هەندێ لە پیاوانی دەوڵەت و ئەوانەی كە لەسەفارەتی بەریتانیاوە نزیكبوون، بەتایبەتی لەپاش ئەوەی فشارەكانی حكومەت و چاودێریكردنی جموجۆڵەكانی غازی پاشا زیادی كردبوو, هەروەها دەڵێت: لەكاتی كردنەوەی فڕۆكەخانەی بەسرەدا بەپاشایان ڕاگەیاند, كە ئاگاداری خۆی بێت چونكە پیلانی كوشتنی لەئارادایە، بۆیە ئێمەی پێش دوو ڕۆژ ڕەوانەی بەسرە كرد بۆ ئەوەی ڕێوشوێنی ئەمنی بگرینەبەر، ئێمەش چووین بۆ بەسرە پێشكردنەوەی فڕۆكەخانەكە هەموو ڕێوشوێنێكی پێویستمان گرتەبەر و بەسەلامەتی كۆتایی هات، چونكە بەڕاستی غازی پاشا ترسێك لەدڵیدا پەیدا بوو بوو لەپاش كوژرانی( صدقی) وا هەستی دەكرد, كە دوای تیرۆركردنەكەی (صدقی) مەلیك غازی خۆی كرابێتە ئامانجی دووەمی ئەو گروپانە، چونكە سەرپشككردنی (صدقی)بۆ دانوستان لەگەڵ ئەڵمان ئاشكرا ببوو, بەتایبەتی پاش ئەوەی جانتاكەی( صدقی) كەوتە دەستی ئینگلیزەكان, مەلیك (غازی) لە ساڵی (1939) تووشی كارەساتی ئۆتۆمبیل هات و گیانی لە دەستدا، كاتێكیش لە(4)ی نیسانی (1939) دەنگوباسی مردنی بڵاوبوویەوە، لە زۆربەی شارەكانی عیراق بە گشتی و بەغدا و موسڵ بە تایبەتی خۆپیشاندان كراو بەریتانییەكان تیایدا تاوانبار كرا، هەر لەبەرئەوە لە موسڵ هێرش كرایە سەر ماڵی كونسوڵی بەریتانیا و (مونك میسون)ی سەركونسوڵگەریان كوشت، لێرەشدا ئەو هۆكارانەی كە بوونەتە هۆی ئەوەی بەریتانییەكان تاوانبار بكرێن بریتین لە :
1-سیاسەتی ناسیۆنالیستی مەلیك غازی و بەردەوامی جەختكردنەوە لەسەر دژایەتیكردنی بەریتانییەكان.
2-هەوڵدان بۆ پەیداكردنی چەك و تەقەمەنی لە دەرەوەی بەریتانییەكان بە تایبەت ئیتالیا.
3-جگە لەمانەش سەرچاوەكان ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە لە كاتی ڕووداوەكە كۆیلەیەكی لەگەڵ دابووە و ئەو كۆیلەیە ون بووە، كە ئەو كۆیلە برای شیری مەلیك(فەیسەڵ)بووە، چونكە خانەوادەكانی نیمچە دوورگەی عەرەبی نەرێتێكیان هەبوو, گەر كوڕیان ببوایە ئەوە برایەكی شیریان بۆ پەیدا دەكرد تا خیانەتی لەگەڵدا نەكات، ئیتر ونبوونی جێگای گومان بوو، نەوەك ئینگلیزەكان ڕایان سپاردبێت ئەو كارە ئەنجام بدات, هاوكات (نوری سەعید) یشیان تاوانبار دەكرد كە لەودەمەدا سەرۆك وەزیرانی عێراق بوو، ئەویش بەجۆرێك ترسی لێنیشتبوو تەنانەت لە كاتی بەخاك سپاردنەكەشدا نەیوێرا لەگەڵ خەڵكەكەشدا ئامادەبێت، ناچار بەبەلەمێك لەڕێگەی ئاوی دیجلەوە چوو بۆ گۆڕستان، لەبری خۆی (رۆستەم حەیدەری) ڕاسپاردبوو ئامادەی ڕێوڕەسمی ناشتنەكە بێت و پێشوازی لە باڵوێز و بەرپرسە باڵاكان بكات, بە مردنی غازی تەختی دەسەڵات درایە مەلیك (فەیسەڵ)ی دووەم كە ئەویش لە تەمەندا بچووك بوو، بۆیە (عبدولئیلا) بەسەریدا كرایە (وەصی), بە مردنی غازی كوڕەكەی (فەیسەڵی دووەم)راِستەوخۆ بۆ جێنشینی دەست نیشانكرا, كە ئەمیش هێشتا تەمەنی(چوار) ساڵان بوو، بەڵام بەهۆی كەمی تەمەنییەوە و نەگەیشتنی بە ئاستی یاسایی خۆیی, بەڕاوێژ لەگەڵ بنەماڵەی شاهانەی عیراق و بەتایبەتی مەلیكە (عالیە)ی دایكی لەسەر ئەوە كۆكبوون, كە (عبدولئیلا )ی خاڵی كرایە (وەصی), بۆ بەڕێوەبردنی كاروباری سیاسەت و جێنشینی وەك (ویصایەت)بۆ وڵات دەست نیشان بكرێت, ئەمەش بە زۆری و لە دەرئەنجامی ئەو كۆبوونەوەیە سەرچاوەی گرت, كە ئەنجومەنی وەزیرانی عیراق بەسەرۆكایەتی( نوری سەعید) سەر لە بەیانی (4ی نیسانی 1939) بەستیان, هەرچەندە پێش گرێدانی ئەم كۆبونەوەیەش پێشتر كۆبونەوەیەكی بە پەلە لە كۆشكی شاهانەی عیراقی سازكرابوو بە ئامادەبوونی هەردوو سەرۆكی ئەنجومەنی پیران و نوێنەران, هەروەها زۆرێك لە وەزیرەكانی پێشووتر وەك ڕەشید عالی گەیلانی و جەمیل مەدفەعی و عەلی جەودەت ئەلئەویبی لە كۆبونەوەیەدا مەسەلەی (ویصایەت)باسی لێوەكرا و ڕای جیاوازیش هەبوو ناوی تریش خرایە ڕوو, وەلێ دەستنیشان كردنی (عەبدولئیلا)ی خاڵی زیاتر بۆ ئەوە دەگەڕایەوە:
1-شا غازی پێشتر ئەم وەسیەتەی كردووە و هەریەك لە شاژنە عالیە و ڕاجیحە) ئاگاداری ئەم بارودۆخەبوون.
2-لەبەرئەوەی (عەبدولئیلا)دەبووە خاڵی شا فەیسەڵی دووەم و نزیكترین كەسیش بوو, كە بتوانێت سۆز و پەیوەندی تەواوی لەگەڵدا هەبێت, هەربۆیە دواجار بڕیاری كۆتایی لە بارەیەوە درا, ئەوەبوو ڕێوڕەسمێكی یاسایی بەڕێكرا و (عەبدولئیلای كوڕی شەریف عەلی لە (5ی نیسانی 1939)دا شوناسنامەی عیراقی پێدرا, بۆ ماوەی (14)ساڵ ڕۆژگارێكی ڕەش بوو نەوەك تەنها لە مێژووی عیراقدا بەڵكو بۆ مێژووی بنەماڵەی هاشمییەكانیش .
سەردەمی فەیسەڵی دووەم: ( 4ینیسانی 1939-14ی تەموزی 1958)
لە داوای ئەوەی فەیسەڵی دووەم تەمەنی گەیشتە (18)ساڵی و تەمەنی یاسایی تێپەڕاند, ئیدی لە (2ی ئایاری 1953)دا بەكردەیی دەسەڵاتی پاشایی گرتەدەست, هاتنە سەرتەختی دەستپێكی سەردەمێكی تازە بوو, فەیسەڵ گەنجێكی هەژدە ساڵان بوو, ڕۆشنبیرییەكەی ڕۆژاوایی و بیروڕای دیموكراتی هەبوو, وەكو تاكێكی سەر بەنەوەی تازەش, ئەو دەیتوانی بەخێرایی خۆی لەگەڵ چینی خاوەن ڕۆشنبیری ڕۆژاوا بگونجێنێ, كە تازە بە تازە لە شارەكاندا پەیداببوو بوو, بە هەرحاڵ شارەزایی كەم و لە هەمان كاتیشدا شەرمن بوو, بەشی زۆری فێربوونەكەی لەلایەن مامۆستایانی بەریتانییەوە ئەنجام درابوو, ئەوەندە لەگەڵ بیروڕای میللی عێراقدا هەڵسوكەوتی نەبوو, لە هەمووشی گرنگتر كە (عەبدولئیلا) نیازی ئەوەی نەبوو هیچ دەسەڵاتێكی ڕاستەقینە بەو مەلیكە گەنجە بدات, تەنانەت دوای (1953)یش (وەصی) لەو ماوەیەی كە ڕژێمی كۆن مابووی بەردەوامبوو لەسەر دەست بەسەردا گرتنی سیاسەتەكانی كۆشكی شاهانەیی, هەرچەندە هیچ دەساڵاتی یاسایی بۆ ئەم كارە نەبوو, یەكێك لە لایەنەكانی ئەم دەست بەسەردا گرتنەش گەڕان بوو بەدوای هۆكارەكانی بەركەناركردنی (نوری ئەلسەعید)و بەردەوامی سیاسەتەكەی خۆی دوای ڕاوێژكردن لەگەڵ ژمارەیەك سیاسەتمەدار, عەبدولئیلا بڕیاریدا بە هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و ئەنجامدانی هەڵبژاردنێكی نوێ, هەر لەبەر ئەوەشە كە ئەم دیوارە وای كردبوو كە سیاسەتی عێراقی ژینگەیەكی تایبەتی درووست بكات, كە پڕ بێ لە پیلانگێڕان و كودەتا و میللەتیش بەرامبەریان وەك تەماشاكەرێك بەخۆشییەوە سەیری كەوتن یان لابردنی ئەو كەسایەتییانەی بكات, كە لەوەوپێش حوكمیان دەكرد و پێشوازی لەوانە بكات كە جڵەوی دەسەڵاتیان دەگرتەوە دەست, بەهیوای ئەوەی خۆی دەست بكات بە چاكسازی و چیتر تەماشا نەكرێ وەك ئاژەڵێك كە دەبێ ستوونیانە ببرێ بەڕێوە, ئەوەی كە دەتوانرێ لەم باسەدا هەڵێنجێنرێ ئەوەیە كە بە پێچەوانەی هەموو عورفێكی دیموكراتی, دەسەڵاتی یاسادانان لە ژێر دەستی دەسەڵاتی جێبەجێكردن كاری دەكرد, لەبەرئەوە هیچ سەربەخۆییەك تێبینی نەدەكرا لەنێوان هەردوو دەسەڵاتدا, (د. فالح خنگل)یەكێك لە ئەفسەرەكانی پاسەوانی مەلیكی, كە لە نزیكەوە ئاگاداری ڕووداوەكانی (ڕۆژی 14/گەلاوێژی 1958) و كارەساتی خێزانی ڕژێمی پاشایەتی عیراقی بووە لە كتێبێكدا كە دەربارەی ئەم شۆڕشە و نهێنییەكانی كوژرانی ئەندامانی ئەو خێزانە نووسییەتی دەلێت: ئاشی مردن هەر لە ڕۆژی 14/ گەلاوێژەوە كەوتە گەڕ و ئەم ئاشە خەڵكێكی زۆری هاڕی, نەك هەر ئەوانەی كە چاویان بڕیبووە حوكم, بەڵكو سەرجەم ڕۆڵەكانی گەلی عیراق لەم سەرەوە بۆ ئەوسەری هاڕی, قەسابخانەیەكی وا لە عیراقدا ڕوویدا, كە بە درێژایی مێژوو شتی وای نەدیبوو, تەنانەت لە موسڵ و كەركوك توندوتیژی خوێناوی بە جۆرَیك بوو, كە مایەی شەرمەزاری بوو خەڵكانێكی زۆر كوژران و ڕاكێشانی لاشەی مرۆڤ لەلایەن خەڵكەوە ببووە نەریتێكی باو, هەڵواسینی لاشەی مردووەكان بە پیاو و ژنەوە بە ستوونی كارەباوە ببووە كارێكی ڕۆژانە سەرە هاتە سەر شۆڕشگێڕەكان, كە ئاشی مردن یەك یەك ئەوانیشی هاڕی, تا دواجاریش لەبەرە بەیانی( 14)ی تەموزی ساڵی (1958)دا بانگەوازی كۆماری كرا, ڕژێمی بنەماڵەیی و پاشایەتی هەرەسی هێنا وكۆشكی ڕەحاب خەڵتانی خوێن كرا, جیا لە كوشتنی مەلیك فەیسەڵ و خاڵی (عەبدولئیلا) ئافرەت و منداڵ و ئەندامانی بنەماڵە و تەنانەت خزمەتكارەكەش و كەسیان بەزیندوویی نەهێشتەوە هەموویان كوشت و سووكایەتی بە تەرمەكانیان كرا, تەنیا لە بنەماڵەی پاشایەتی نزیكەی(30) كەسیان لێكوژرا, لەكاتێكدا مەلیك بە نیاز بوو لەو ڕۆژەدا بگاتە لەندەن و لای فازیلە خانی دەستگیرانی بە مەبەستی خۆسازدان بۆمانگی هەنگوینی وەلێ ئەو خەونە بۆ یەكجاری لە گۆڕنرا, هاوكات ( نوری سەعید)كە بەهێزترین كارەكتەری سیاسی بوو لەسەردەمی عوسمانییەكاندا ئەفسەر بووە و لە كابینەی ( عبدالمحسن السعدون)دا لەساڵی (18 /11/1922) دا وەزیری بەرگری بووە, جگە لە پۆستە گرنگەكانی تر چەندین جار سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران بوو, چەند پلانێكی دانا و زۆر هەوڵیدا لە مەرگ دەرباز بێت, دواین جار عەبایەكی ژنانە دەپۆشێ, بێسوود بوو بەمەش ڕزگاری نابێت لە دادگای گەل ئاشكرا دەبێت, ناچار دوای تەنگاوكردنی لە 15ی تەموزی 1958دا بە دەمانچەكەی خۆی دەكوژێت, ئەوەی مەبەستە چیرۆكی فەرمانڕەوایی( باپیر و باوك و كوڕ)كۆتایی هات, بە ئەنجامدانی شۆڕشی( 14 گەلاوێژی( 1958 ) قۆناغێكی نوێ دێتە كایەوە ئەویش سەردەمی حوكمڕانی كۆمارییە, بەمەش لە ماوەیەكی پێوانەیی شۆڕشدا توانی ڕەگ و ڕیشەی ڕژێمێكی تەمەن نزیك (سی و حەوت)ساڵە لە ناو ببات, دیاردەی توندوتیژی مرۆڤ كوژی بۆتە كلتوور لای گەلانی عێراق دیاردەیەكە نامۆ نییە, دەیان چیرۆكی قێزەوەنی وا تۆماركراوە, بەردەوام مەترسی دووبارەكردنەوەی دەكرێت, هەربۆیە هەمان سیناریۆ بەردەوام ئامادەیی هەیە, دواتریش( عەبدولكەریم قاسم) پاڵەوانی شۆڕشەكەی (14/گەلاوێژ/1958)بە هەمان شێوە بەدەستی هاوڕێكانی كوژرا و كودەتای بەسەردا كرا, دوای ئەمیش كودەتا و شۆڕش درێژەی هەبوو, پاشماوەی ئەو ئەقڵیەتە هەرماوە و هەتا ئێستاش ڕژێمێكی دیموكرات نەهاتووەتە سەركار كە پابەند بێت بە بنەماكانی دیموكراسی و ئازادییە گشتییەكان, هەتا ئەو پاشماوەیە بسڕێتەوە لە ژینگەی سیاسی عیراقدا كاتی زۆری دەوێ, ئەمەش هەروا سانا نییە پێویستی بە زەمینەسازی و وشیاری تاك و پەروەردەیەكی درێژخایەن هەیە, بەتایبەت لەم وڵاتەدا كە نازناوی (متحف الاجناس)ی لێنراوە.
سەرچاوە
1 - باقر یاسین, مێژووی خوێناوی عێراق, و حمە صاڵح گەڵاڵی, چاپی یەكەم, چاپخانەی داناز, سلێمانی 2004
2 -گۆڤاری مێژوو, ساڵی دووەم, ژمارە (7) هاوینی 2008
3-ئەحمەد حەمەد ئەمین, چەند لاپەڕەیەك لە مێژووی نوێ و هاوچەرخی عیراق, چ1, چاپخانەی ڕۆژهەڵات (هەولێر) 2010
4-حەسەن عەلەوی, عەبدولكەریم قاسم تێڕوانین پاش بیست ساڵ, وكاوانی ئەنوەر مەسیفی, چ2, بێ چاپخانە, هەولێر, 2019
5- د ئەلبێرت عیسا, ناسیونالیزمی عەرەبی لەئیمپراتۆریەتی عوسمانییەوە بۆعێراقی سەردەمی فاشیزم, چ1, دەزگای چاپ وپەخشی سەردەم, 2008
6- فیبی ماڕ , مێژووی نوێی عیراق, وەڕگێڕانی لە ئینگلیزییەوە, حەمە شەریف حەمە غەریب و شێركۆ ئەحمەد حەوێز, چاپخانەی ڕۆژهەڵات, هەولێر 2010
7-ئەحمەد باوەڕ , مێژووی هاوچەرخی عێراق 1914-1968, چاپخانەی كارۆ, 2018
8- فۆاد عارف, مژكرات فۆاد عارف مرافق الملك غازی و الوزیر فی عهد الجمهوری, دار العربیە للموسوعات, بیروت, 2006