هاوپەیمانی باکوری ئەتڵەسی- ناتۆ
(هاوپەیمانی باکوری ئەتڵەسی)
(North Atlantic Treaty Organization)
NATO
ڕێکخراوێکی سەربازی نێودەوڵەتییە کەلە واشنتن واژوکرا لە ٤/٤/١٩٤٩ لە نێوان هاوپەیمانە سەرەکیەکان کە بریتی بون لە ( نەتەوەیەکگرتووەکانی ئەمەریکا ، فەرەنسا ، بەریتانیا ) کە ئەندامی هەمیشەیشن لە هاوپەیمانی ئاسایشی نێودەوڵەتی مافی ڤیتۆیان هەیە هەروەها خاوەنی چەکی ئەتۆمین .
ئەم هاوپەیمانییەتە لە دوای کۆتایی هاتنی جەنگی جیهانی دووەم سەری هەڵدا بۆ ڕاگرتنی بڵاوبونەوەی فکرو بیری شویعییەت کە لەو کاتەدا ببوە هەڕەشە لەسەر زۆرێك لە ووڵاتانی جیهان و یەکییەتی سۆڤییەت ڕابەرایەتی دەکرد ،
هەروەها ئەو هەمو کارەسات و داڕوخانە ئابوری و مرۆییەی کە جەنگی جیها نی دووەم لەساڵی (١٩٣٩- ١٩٤٥) لەدوای خۆی جێیهێشت بەتایبەت لە ووڵاتە ئەوروپییەکاندا وای کرد هەوڵ بدەن کە سەرلە نوێ ووڵاتەکەیان بنیات بنێن لەڕووی ئاسایش و ئابوریەوە ، بەڵام نەیان دەتوانی بەتەنها بگەنە ئەنجام وە پێوستیان بە هاوکاری زۆر هەبوو تا بتوانن پیشەسازییەکی بەهێز بنیات بنێن و تا چوارپایەی ووڵاتی لەسەر ڕگیر بکرێت و ژیان بگەڕێتەوە سەرشەقامەکان وەك قۆنا غی یەکەمی دەست پێ کردنەوەی ژیان وسەرەڕای پێویستی بۆ چەسپاندنی دڵنیایی لە ڕووی ئاسایشەوە لەدژی هێزەکانی ئەڵمانیا و سەرکێشییەکانی یەکییەتی سۆڤییەت .
ئەم هاوپەیمانییەتییە پێك هاتووە لە ٢٨ دەوڵەتی ئەندام نمونەی( ووڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمەریکا ، بەریتانیا ، فەڕەنسا ، کەنەدا، کرواتیا ،یۆنان ، هۆڵەندا ، ئەڵمانیا ، تورکیا ............).
ووڵاتە یەگرتوەکانی ئەمەریکا واسەیری ئەوروپای دەکرد کە دەتوانێت وەك دیوارێکی ڕێگری بەهێز بێت لەئاست بەرفراون بونی فکری شویعییەت لەنێوان قارەکاندا و دەتوانێت ئەو ڕوتە فکرییە ترسناکە ڕابگرێت ،
لێرەوە بیرۆکەی بەرژەوەندی هاوبەش سەری هەڵدا لەنێوان ئەمەریکاو ئەوروپا لەدژی یەکییەتی سۆڤییەت هەر بۆیە وەزیری دەرەوەی ئەمەریکا (جۆرج مارشاڵ ) پڕۆژەیەکی داڕشت بۆ هاوکاری و پشتیوانی ئەوروپا .
ئەگەر چی سەرەتا ئەم هاوپەیمانیەتیە وەك پێویستییەك دوای جەنگی سارد دروست بوو بەڵام دوای ئەو جەنگەش هاوپە یمانییەتیەکە هەر مایەوە بگرە بەرفراوان تر بوو تەنانەت هەندێ لەو دەوڵەتانەشی گرتەوە کە لە چوارچێوەی یەکییەتی سۆڤییەت بوون .
لێرەوە یەکییەتی سۆڤییەت خرایە بەردەم دوو ڕێگا چارەوە :
١-بەشدار بون لە پلانەکەی مارشال بۆ هاوکاری کردنی ووڵاتە ئەوروپییەکان لە ڕووی ئابوریەوە .
٢- دەبێت ڕێگە بدات بە و ووڵاتانەی کە دەکەونە ژێر ڕکێفی خۆیەوە هاوکاری ئابورییان پێ بگات .
یەکییەتی سۆڤییەت بەهیچ کام لەم چارەسەرانە ڕازی نەبوو بەڵکو لە دژی بوو ، ئەم هەڵوێستەی یەکییەتی سۆڤیەت بووە هۆکار و پاڵپشت بۆ تۆخ بونەوەی بیرۆکەی جیابونەوە لە نێوان ڕۆژئاواو ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا .
شایەنی باسە لەنێوان ساڵانی ١٩٤٧ – ١٩٤٨ زنچیرەیەك ڕوداو ڕوی دا کە وای کرد هەستێك لە ترس و دڵەڕاوکێ لەلایەن ئەوروپای ڕۆژئاوا دروست ببێت لەسەر ئاسایشی ئابوری و سیاسی لەو ڕوداوانە :
دەسەڵات گرتنە دەست لەلایەن شویعییەکانەوە لە چیکۆسلۆفاکیا بە پاڵپشت وهاوکاری یەکییەتی سۆڤییەت ، بەهەمان شێوە شویعییەکان دەستکەوتی زۆر باشیان بەدەست هێنا لە ئیتاڵیا ، لە ئەڵمانیاش لە ناوەڕاستی ساڵی ١٩٤٨ ستالین گەمارۆی ئابوری زۆر قورسی خستە سەر ئەڵمانیای ڕۆژئاوا کە لەو کاتەدا لەژێر ڕکێفی ئەمەریکاو فەرەنساو بەریتانیادا بوو لە کاتێکدا ئەڵمانیای ڕۆژهەڵات لەژێر ڕکێفی سۆڤییەت بوو .
هەر بۆیە دەوڵەتە ئەوروپیەکان لە ئامادەباشیدا بون بۆ چارەسەرێکی هاوبەش لە پێناو پارێزگاری لە خۆیان هەروەها ڕەوینەوەی ئەو ترس و دڵەڕاوکێ بەردەوامە لەسەر ئاسایش و ئابووریەکەی ، هەر بۆیە هاوپەیمانییەتیەك کە لەساڵی ١٩٤٨ واژوو کرا لەنێوان بەریتانیا فەرەنسا بەلجیکا هۆڵەندا لۆکسمبۆرگ ئەم هاوپەیمانییە بو بە هەوێنی دروست بونی هاوپەیمانی (ناتۆ) .
لە پێشەکی ڕێکەوتننامەکەدا هاتووە کە ( دەوڵەتانی ئەندام خوازیاری ژیانێکی ئاشتیانەن هەروەها دەیەوێت پارێزگاری لە ئازادی و چوارچێوەی دەسەڵات و هەیبەتی خۆی بکات کە هاوتا بێت بنەماکانی دیموکراسییەت و پاراستنی ئازادی تاك ملکەچ بون بۆ یاسا ، وەدڵنیایی دەدات کە دەوڵەتانی ئەندام پارێزگاری لە ناوچەی هاوپەیمانی باکوری ئەتڵەسی دەکەن بەشێوەی کۆمەڵ و بەشداری هە موو دەوڵەتانی ئەندام ، هەروەها لە مادەی یەکەمدا هاتووە کە دەوڵەتانی ئەندام بۆیان نیە هێز بەکار بهێنن بە شێوازێك کە دژ بێت لەگەڵ بنەماکانی ڕێکەوتننامەی نەتەوە یەکگرتووەکان بەڵکو دەبێت چارەسەری کێشەکان بە ئاشتی بکرێت وە بەبێ پشت بەستن بە هێز یاخود هەڕەشە کردن )
ئەوەی مەبەستمە لە کۆتاییدا ئاماژەی پێ بدەم کە بەپێی مادەی یەکەمی ئەم ڕێکەوتتنامەیە بێت دەبێت تورکیا لەم هاوپەیمانییەتیە دەربکرێت و دور بخرێتەوە لەپای بەکارهێنانی هێز بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی سەرەڕای پێشێل کردنی سەرجەم بنەماکانی مافی مرۆڤی نێودەوڵەتی و بەزاندنی سنوری دەوڵەتانی تر ئەمە لە کاتێکدا دەبێت کە کار بە یاسا و هاوپەیمانییەتیە نێودەوڵەتییەکان بکرێت و یاساکان تەنها نوسراوی سەر کاغەز نەبن .
نیگار عمر