دابڕانی رۆشنگەری و دانەبڕانی رەشبیری
کۆنفرانسی دامەزراندنی دابڕان، زادەی گۆڕانکارییە سۆسیۆ-کۆمەڵایەتی و قەیرانی هزرو فەلسەفەی قۆناغی گوزەری دیموکراسی و پێویستی موتوربەکردنی هەست و هەڵوێستی ئەو خەڵکەیە، کە باوەڕیان بە دیموکراسی و مەدەنیەت هەیە، بەڵام لەترسی هەژمونی ئیسلامگەرای نەریتگەرا، هێزە سیاسیەکان و دەسەڵاتی یاساڕێژی کوردستان، پرۆژەی رۆشنگەری و سیکولاریزمیان وەکو بنەمای هزری دیموکراسی نەکردۆتە ستراتیژی قۆناغەکە.
لەدوای راپەڕین، بیرۆکەیەکی لەرزۆکی سیکولاریزم و رەخنەیەکی شەرمنانە، لەمێژووی دەسەڵاتەکانی ئیسلامگەرا، هەبووە، بەڵام هێزە ئیسلامگەراکان، لە چارەکە سەدەی رابوردودا، نەک لەکوردستان و عێراقدا، بەڵکو لەتەواوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ئازایانەتر دەکەوتنە وێزەی هێزە نیمچە دیموکرات و نیمچە سیکولاریستەکان. هەرچی بانچەپەکانیش هەیە، لەپڕ پڕیان دەدایە رەخنەی هەستی رای گشتی بریندارکەر و هێندە تیۆرگەرایی پەتی بوون، زۆر کەمتر ئاگایان لە رادەی گەشەکردن و چۆنیەتی گەشەپێدانی کوردەواری دواکەوتوو بوو. لەم دوڕیانەدا، ئاقاری دابڕانی رۆشنگەری و دانەبڕانی رەشبیری، کەوتنە ناو پرۆسەی قوڵبونی ناکۆکیە کۆمەڵایەتیەکان، بەبێ ئەوەی تا ئەوکاتە، رۆشنگەرو سیکولاریستەکان، ناوەندێکی رابەرایەتی رەسمییان هەبێ. بەڵێ..
سیکولاریستەکان، دەجوڵان، بەڵام پرۆژەیەکی فەلسەفی-هزری، خەمڵیویان بۆ پەیڕەوکردنی لە کوردستاندا نەبوو. لەلایەکەوە، دەستەبژێرە فەلسەفە جیاوازەکان هەبوون. لەلایەکی دیکەشەوە، ئەو گروپە روناکبیرانەی هەشبون، ئەمانیش پەرش و بڵاو بون، کەمتر، بەکردەوە لەناواخنی راستەقینەی دیموکراسی، ورد دەبونەوە و زۆرتر پەیڕەوییان لە فەلسەفەی کۆپیگەرا دەکرد. بەشێکی رێکخراوە دیموکراتییەکانیش، ئەرکە پیشەییەکان و ئەقڵی تەسکی حزبایەتی، زاڵ بوو بەسەریاندا. لە تایبەتمەندێتی قۆناغی گوزەری دیموکراسی تێ نەدەگەیشتن. لەوەش خراپتر، بەشێکی بەرچاوی سەرکردە دەشتڕۆیشتووەکانی حزبەکان، ئێستایش واتێگەیشتوون کە دەبێ رێکخراو و سەندیکا و گروپە ناحکومییەکان شەتەک دراوی حزب و تەکەتولەکانیان بێ! گەرچی هەوڵ دەدرا، هاوشانی خەباتی پیشەیی، پابەندی گەوهەری دیموکراسیش بن، بەڵام هەژمونگەری حزب و دەسەڵات، هەروەها بودجە و موچە، بەربەستی سەربەستی خەباتیان دەبوو. لەمەیاندا هەلپەرستیش بازاڕی گەرمی پەیدا دەکرد. ئەو رێکخراوو گروپانەی دەستەمۆی حزب و دەسەڵاتیش نەبوون، ئەمانیش، لەژێر کاریگەری فەلسەفە نامۆکان، لەبری پەیڕەوکردنی رێبازی رۆشنگەری و رەخنەی ئەقڵانی، هەڵوێستی سەرکێشیان لە دژایەتی دەسەڵاتەکان دەردەبڕی. لەدەهەی رابردوشدا، هێزە پۆپۆلیستەکانیش، لەناو قەیران و ناڕەزاییەکاندا سەریان هەڵداوە و رەوتێکی سەرلێشێواویان هێنایە ناو خەباتی دیموکراسییەوە، ئەمانە، نەزۆکترین رەوتی فەلسەفی بوون، لەچارەکە سەدەی رابردووی کوردستاندا، واتا:
پەیڕەوانی دەسەڵات و لە دەسەڵات هەڵگەراوەکان، بە دوو ئاڕاستەی ناکۆک و نەکڵۆک، لە گەوهەری راستەقینەی دیموکراسی، تاڕادەیەکی زیانبەخش دورکەوتبونەوە.
هەم دەسەڵاتداران، هەم حزبەکان، هەم رێکخراوە دیموکراتییە دەرکنەکردوەکان بە گەوهەری دیموکراسی، کە رۆشنگەریە، ناراستەوخۆ، خزمەتی لایەنە ئیسلامگەراکانیان دەکرد. سیاسەتی خۆپارێزی لە ئیسلامی نەریتگەرایی لەلایەن حزب و دەسەڵاتەکانەوە، لەبەرامبەر لایەنە ئیسلامگەراکاندا نەک سوودی نەبوو، بەڵکو لەناوەڕاستی نەوەدەکانەوە، بەهۆی سیاسەتی هەڵبازی خۆپارێزی حزبەکانی دەسەڵاتەوە، مەترسی هێزە ئیسلامگەراکان، لەژێر پەردەی دیموکراسیدا، هەتا دەهات تەشەنەیان دەسەند. تەنانەت، گەیەندرایە سنوری خوێنڕێژیی هێزە تیرۆریستە کۆمەڵکوژەکان و دەستکێشی تاڵیبان و قاعیدەش، پەیدا بون و تاوانیشیان ئەنجامدا. بگرە ئیسلامگەراکان دەیانویست، تەنانەت رەخنەی شەرمنانەی نیمچە دیموکراسیەکان، تێک و پێک بشکێنێت، ئەویش بە وروژاندنی گیانی تۆتالیزمی روحییەوە. وەزارەتی ئەوقاف و مزگەوتەکانیان، بۆ وروژاندنی تۆتالیتاریزمی روت و دوژمنایەتی رۆشنگەریی دەقۆزنەوە. لەبری ململانێی ئاینی - مەزهەبی لەم سەردەمەدا، برەویان بە زیادکردنی پەروەردەی مناڵان و حوجرەکان و پەیمانگا دەستکردەکان دەدا. بۆیە پروپاگەندەیەکی بێسنوریان دژی چالاکەکانی سیکولاریستەکان ئەنجامدەدا. لەم ململانێیەدا دژی رۆشنگەرەکان شێتگیر بوبون!!
ئیدی کە دۆخەکە وای بەسەرهێنرا، دابڕانی رۆشنگەری بەرامبەر دانەبڕانی رەشبیری، بوو بە ئەرکی چارەنوسساز، پرۆژەی (رۆژنامەی چاودێر)و (گۆڤاری مەدەنیەت) زادەی ئەو هەلومەرجە مەترسیدارەی ئیسلامگەراکان بوون. هەشت لاپەڕە، بەناوی (روانگەو رەخنە) لەچاودێردا تەرخانی هەڵوێستی بەرەنگاری مەترسیەکانی ئیسلامگەرا کران، بەڵام بە رێبازی رۆشنگەری ریالیستی. واتا: سەراپا دژی توندڕەوی فەلسەفی بوین، لەهەمانکاتدا، قۆناغی رەخنەی شەرمنانەی حزب و دەسەڵات و رێکخراوەکانیشمان تێپەڕاند.
رۆژنامەی چاودێرو پاشکۆ رەخنەگرانەکەی، وەکو سەنگەری بەرگری سیکولاریزم و کولتوری رۆشنگەری (651) ژمارەی لێدەرچوو. بەڵام، ساڵی (2014) دوای هەڵسەنگاندنی رادەی کاریگەری فەلسەفەی مۆدێرنەو دەنگدانەوەی کولتوری رۆشنگەری، گەیشتینە ئەو باوەڕە کە، پێویستە پرۆژەی سیکولاریزم-رۆشنگەری، باشتر گەڵاڵە بکرێ و رێبازو ستراتیژەکەی، سەربەخۆ یەکلا بکرێتەوە. بۆیە، لە (26-27/3/2015) دا، بڕیاری بەستنی کۆنفرانسی دامەزراندنی «پلاتفۆرمی دابڕان»مان دا.
چوار ساڵە، وەکو درێژەپێدانی خەباتی پێشتری رۆشنگەران، دابڕان و بازنەکانی، گۆڤاری دابڕان و سایتی دوڕیان و پەیجەکان، بەبێ بەرامبەر، سەرگەرمی تێکۆشانی رۆشنگەرین. لەو چوار ساڵەدا، دوو ساڵی یەکەم، هێرشی بەناو زانا کۆنخوازەکان، هاوکات، لەگەڵ سیاسییە خۆپارێزو هەلپەرستەکان، بە دوو ئاڕاستەو پروپاگەندەی جیاواز، لە تەڵەو تەپکە نانەوە بۆمان، درێغیان نەکرد. بەڵام لەبەرامبەردا، ململانێی دابڕانخوازە ئەقڵانییەکان لەبەرامبەر هەژمونی دواکەوتوی نەریتگەرا.. بۆ ملاملانێی ئەقڵانی دژی دابڕانە رەشبیرەکان، گەرمتر تێکۆشان و رێگەیان نەدا، کۆنخوازەکان پاشخانی تۆتالیتاری روحی لەناخی دیموکراتخوازان بوروژێننەوە. کاتێک کەوتینە جێبەجێکردنی پرۆژەی رۆشنگەریی هەمەلایەنە، دەرکەوت، تۆتالیتاریزمی روحی دەرونی هەر هاوڵاتیەک، گەورەترین کۆسپی بەردەم بڕیاری بوێرانەی ئازادیخوازان و رۆشنگەرانە. بەڵکو سەرچاوەی ئیسلامگەرای نەریتگەراکانیشە. نەک لەبەرامبەر ئەم تۆتالیتاریزمە روحیەدا، رۆشنگەران بە سەرسامی روحی نەماینەوە، بەڵکو پەرەمان بە خەبات دا و فیمینیزمی رۆشنگەریشمان دامەزراند.
خولە پەروەردەییەکانی رۆشنگەری، هاوکات، هاوبیران و بازنەکان، بەشێکی ئەرکەکانیان جێبەجێ کرد. پەیجەکانیش، کرانە سەکۆی بەرگری لە تێپەڕاندنی نەریتە باوەکان و رەخنەی هاوچەرخ دژی کۆنخوازان و مرۆڤکوژەکان و بەکۆیلەکردنی ژن.
ئێستا، کاتێک دەبینین، داعشەکان لەشەڕی بەرەیی تێکشکاوون. هێزە ئیسلامگەراکانی ناوچەکەو کوردستانیش، پاشەکشە دەکەن. دابڕانخوازەکان، لە رەخنەی رۆشنگەری، دوور لە هەڵچون، بەردەوامن لە خەبات. بەڵکو، سەلماندمان، بەکردەوە، باوەڕمان بە دروشمی (ئاین بۆ تاک و دیموکراسی بۆ هەموان) هەیە. وەکو سیکولاریستی ریالیستی و رۆشنگەری دژە رەشبیری، یەک رستەو یەک بۆچونمان پێچەوانەی ئەو دروشمە، لە کۆنفرانس و سایت و پەیج و ئەدەبیاتماندا، نەوتووە. دیارە هەوڵیش درا، تراویلکەی شەوارەی تیۆری بکەوین و لۆژیکی ئەقڵانیەت، لە خەباتی رۆشنگەری لەدەست بدەین، بەڵام پێشوەخت دەمانزانی، هەبون، دەیانویست بە رەخنەی دابڕاو لە قۆناغەکانی گۆڕانکاری راستەقینە (نەک لافلێدان و بادان) پەلکێشی هەڵدێری ململانێمان بکەن. وەلی رێبازی رەخنەی ئەقڵانیمان لەدەست نەدا. بەڵکو نهێنیەکی پێشکەوتنمان لەوەدایە، جڵەوی رەخنەمان نەدایە دەستی کاڵفامەکان. چونکە، ئەزمونی فەیلەسوفە سەرکەوتووەکانی رۆشنگەری پێمان دەڵێ: دورکەوتنەوە لەسیکولاریستی ئیلحادی گرنگە. چونکە، تاقە یەک دەوڵەتی سیکولاریست لە جیهاندا نییە، ئیلحاد لەدەستووریدا هەبێ. بەڵام ئازادیی ئاین و مەزهەب، یان نەبوونی (لائیکی) هەیە.
ئەو سیاسەت و ستراتیژە، بەرە بەرە، بەری هەبوو. دابڕان و بازنەکان و ئەدەبیاتی رۆشنگەری هاوچەرخ، لەهەموو رێکخراوێکی دیکەی سیکولار، پتر بونی خۆیان سەلماندووەو کاریگەریشن. دەشتوانین بڵێین: لەخەم رەخساوون. تەنانەت لەتەک دوو سەنتەری پاریس و فەرەنسا، پەیمانی رۆشنگەریمان بەستووە و چەندین چالاکی چەشناوچەشنیشمان ئەنجامداوە. لەبەرنامەماندایە چالاکی فراوانتریش هەرئەمساڵ ئەنجامبدەین لەگەڵ سەنتەرەکانی فەرەنسادا.
دەمێنێتەوە بگوترێ: پلاتفۆرمی دابڕان و فیمینیزمی رۆشنگەری، سەرەڕای پێشکەوتنیان، بەڵام دڵنیاین، بە چوار ساڵ خەبات، ئەرکە مێژووییەکان راناپەڕێ. دەشزانین کە لایەنی کەم تا دەگەینە دوو دەهەی دامەزراندنی دابڕان، خەباتی بێوچانی هەورازو نشێو، لەبەردەمماندایە.
ناشبێ فەرامۆشی بکەین، چوار ساڵی سەرهەڵدانی سەخت بوو. تەواوی رابەران و بازنەوانان و هاوبیران، لەکوردستان و هەندەراندا، کەوتنە بەر پروپاگەندەی نەیاران و فشاری نابەجێی دۆستان!! لەبەرامبەردا، تەنها بڕوای فەلسەفییان، ورە راگریان بوو. ئەمەش، بۆ رێبوارانی کاروانی رۆشنگەری هاوچەرخ و فیمینیستە کۆڵنەدەرەکان، مایەی پێزانینی مێژووییە. ئێمە دڵنیاین، رۆژگارێک هەڵدەکەوێ، نەوەی دووەمی رۆشنگەری، شانازی بێوێنە بە نەوەی یەکەمی مەشخەڵ هەڵگرانی دامەزراندنی پلاتفۆرمی دابڕان و فیمینیزمی رۆشنگەریەوە دەکەن.
رۆشنگەری و فیمینیزمی رۆشنگەری هاوچەرخ، دەبنە بەشێکی وشیارانەی گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتیەکان و پێوەرە دیموکراسیەکانی رای گشتی، تەنها هەنگینێ، دەتوانین دڵنیابین لەوەی پرۆسەی دیموکراسی، چۆتە سەر رێچکە بنچینەییەکەی خۆی و ئیدی، بێخەم، بەرەو سیستەمی سیکولارو کۆمەڵی مەدەنی و سەربەستیەکانی ژن ئۆقرەدەگرین. هەروەها، تەواوی سیستەم و ژیان و ئۆرگانەکان.. دەکەونە ناو بازنەی مۆدێرنێتەی دیموکراسی سەردەمەوە. تەنانەت دادپەروەری کۆمەڵایەتیش بەبێ رۆشنگەری مەحاڵە. بۆ؟ چونکە هەتا قۆناغی گوزەری دیموکراسی تێنەپەڕێنین و کولتوری رۆشنگەری نەچەسپێنین، هەرگیز دادپەروەیش دەستەبەر ناکرێ. کەوابێ: ئێمەی دابڕانی رۆشنگەری لە بەرامبەر دانەبڕانی رەشبیری، کەوتوینەتە خۆمان و بەرەو ئاسۆی رۆشنگەری، بەردەوامین لە تێکۆشان.
پرۆسەکە دژوارە، بەڵام چارەنوسسازیشە. یان دەبێ، ئەرکەکانی پرۆسەکە رابپەڕێنین، یاخود لەناو بازنەی داخراوی نەریتگەرایی دواکەوتودا، دەخولێینەوە. لەحاڵەتی واشدا، کارگەری دواکەوتوویی و لاوازی هزری دیموکراسی کۆمەڵایەتی، بەردەوام هێزی دژە دیموکراسی جۆراوجۆری تر بەرهەم دێنێ. ئیدی حزبە ئیسلامگەراکان برەوی زیاتر پەیدا دەکەن و نەریتی باوکسالاری سمێڵی ژنکوژیی تێکسمڕاوتر دەکەن و نەتەوەکەشمان، لەدەرەوەی بازنەی شارستانیەتی هاوچەرخدا، دەمێنێتەوە!!
دەمێنێتەوە بڵێین:
بەم ژمارەیە (12) ژمارەی گۆڤاری دابڕان و پاشکۆ زانستییەکەی، بەردەوام دەرچوێنراون. هەڵسەنگاندنی ژمارەکان، پێمان دەڵێ: ئاڕاستە بگۆڕین بۆ سایتی ئەلیکترۆنی. بۆیە، بڕیارماندا، سایتی دابڕان دەوڵەمەندتر بکەین، هاوکات سایتێکی تر بەناوی (روانگە و رەخنە) رێکدەخەین. ئەم سایتەش، جگە لە روانگەی سیاسی و هزری لەسەر رووداوەکان، هەروا وەڵامی بۆچونەکان لەناو هەموو لایەنەکان و نوسەران بەئاڕاستەی رۆشنگەری سیاسی - کۆمەڵایەتی رەخنەیی دەداتەوە.
شایانی باسە، لەسەرەتای دوو هەزاردا، هەوڵماندا گۆڤاری «روانگە و رەخنە» ئەرکێکی نوێی سیکولاریستی رابپەڕێنێ. دوای (10) ژمارە ئامانجەکانمان نەپێکا و رامان گرت. پاشکۆی «چاودێر»یشمان بەهەمان ناوەوە دەرکرد:
لەچاودێردا، سەدان لاپەڕە و هەزاران وتار بەوپەڕی ئازادییەوە بڵاوکرانەوە.دیارە ئێستاش، روانگە و رەخنە، دوای ئەو هەموو گۆڕانکارییە سەکۆیەکی ئازاد دەمێنێ بۆ برەودان بە روانگەی بونیاتنەر و رەخنەی بابەتی.
«روانگە و رەخنە»، هەوڵدەدات، پەیامەکانی، پەیامی سۆشیال میدیای راستەقینە بێ. بەپێی تایبەتمەندیی میدیای ئەلیکترۆنی «وەڵام»ەکان دەداتەوە. دیارە، وەڵامەکانیشی دژی هیچ لایەک و هیچ کەسێک نابێ. بەڵام قەڵەمی وەڵامیش، لەهیچ لایەک و نوسەرێک، نابوێرێ. قەڵەمی ئەقڵانی و، روانگەی زانستی دەبێ. بەشێکی وەڵامەکانیش، بەتایبەتی لە بواری ئابوری و سۆسیۆلۆژی و ئەکادیمی دا، لەلایەن پسپۆڕانی بوارەکان، دەدرێتەوە.
لەکۆتاییدا، بێڕادە سوپاسی دەستەی نوسەران و نوسەران و هاوکاران و تیمی تەکنیکی ژمارەکانی دابڕان، ئەوانەی بەردەوامن و ئەوانەی داشبڕاوون، دەکەین.
31/ئایاری/2019