كێشەی كەركووك بەرەو كوێ؟
پێش ئەوەی بچمە ناو وردەكاری ئەم باسە هەستیار و ئاڵۆزەوە، پێم باشە خوێنەرانی بەڕێز بەرچاو ڕوونبكەمەوە، كە من هاوڵاتیەكی كوردی دانیشتووی یەكێ لە شارۆچكەكانی سەر بە پارێزگای كەركووكم، پێش ئەوەی سنووری پارێزگاكە بە بڕیاری سەركردایەتی ڕژێمی پێشووی عێراق دەستكاری بكرێت و پارێزگاكە لەت و پەت بكرێت و چەند قەزایەكی دابەش بكرێتە سەر پارێزگاكانی دەورووبەری .
بە درێژایی دەیان ساڵی كاركردن لە بواری سیاسی و ڕۆشنبیری دا، باوەڕم وابووە كە كورد وەكو گەلانی دیكە مافی دیاری كردنی چارەنووسی خۆی هەیە، لە هەمان كاتدا بە دروستی دەزانم خەڵكێك ئەگەر لە ڕووی ڕەگەز و ئاینی و فەرهەنگیشەوە جیاوازبن و لە پانتاییەكی دیاری كراودا پێكەوە ژیان بەسەر ببەن، دەكرێت سەرەڕای جیاوازیەكانیان پێكەوە ژیانێكی هاوبەش و هاوسەنگی ئاشتیانە بۆ خۆیان هەڵبژێرن و هەموو لایەك ماف و ئەركی یەكسانیان هەبێت. كێشەی پارێزگای كەركووكیش دەكرێت وەكو نموونەیەك بۆ پانتاییەكی دیاریكراوی خاكێك، كە پێكهاتەی جیاوازی تێدا نیشتەجێیە تەماشا بكرێت و هەموو پێكهاتەكان لەبەر چاوبگیررێ و كێشەكانیان چارەسەری تایبەتی بۆ بدۆزرێتەوە .
كەركووك بە تایبەتی پاش (14 ی تەمووزی 1958) لە نێوان ململانێ و نائارامی و سەر لێشێواندا ئەسوڕێتەوە، بە درێژە كێشانی گرفتەكان و تەشەنە سەندنی پەیوەندی نێوان پێكهاتەكان بەرەو ئاڵۆزی و ناسەقامگیری دانیشتوانی پارێزگاكە لە (كورد و توركمان و عەرەب و كریستیان) بەرادەی جیاواز باجی قورس دەدەن لە ژیان و گەشەسەندن و ئایندەی نەوەكانیان . كێشەكە لە ڕاستیدا ئاسان نیەو پڕە لە ئاڵۆزی، چونكە بەرژەوەندی زۆر و دژ بەیەكی تێدایە، چەندێ چارەسەركردنی دوابكەوێت پتر ئاڵۆزتر دەبێت. هەندێك وایدەبینن كە هەرگیز چارەسەر نابێت و وا باشترە لێی بگەڕێن بۆ ڕۆژگارو ئایندەی نادیار، بەڵام ئەگەر بە وردی لە بنەما و هۆكار و ئەوانەی سوود لە مانەوەی بێ چارەسەر بڕوانین، بۆمان ڕووندەبێتەوە دۆزینەوەی چارەسەری گونجاو شتێكی مەحاڵ نیە.
سێ لایەنی سەرەكی پەیوەندی دار بە كێشەی كەركووك و بەڕادەی یەكەم دانیشتوانی پارێزگاكە (كورد و توركمان و عەرەب و كریستیان) و دەسەڵاتی ناوەندی لە بەغدا و هەرێمی كوردستان، ئەگەر بەڕاستی و بەجدی و بە هەستكردن بە لێپرسینەوەیان بەرامبەر نیشتیمان و هاوڵاتیانیان، هەروەها بە عەقڵێكی كراوە و ڕێزگرتن لە ڕاو بۆچوونی خاوەن كێشەكە و بەكارهێنانی ئەنجامە ئەرێنیەكانی گفتوگۆی نێوانیان و جێبەجێكردنیان، لەتەك ئەوەشدا هەنگاوی كردەیش بنرێت و هەڵەو گرێ كوێرەكانی ڕابردوو فەرامۆش بكرێ، ئەو كاتە چارەسەركردنی گرفتەكانی نێوانیان نابێتە شتێكی مەحاڵ .
لەوانەیە چارەسەری كاتی و سنووردار (وەكو لەم مودەیەدا باسی لێوە دەكرێ) بۆ ماوەیەكی كورت ڕەنگە جۆرێك لە ئارامی و سەقامگیری بهێنێتە ناوەوە، بەڵام لەبەر ئەوەی بنەما و هۆكارەكانی كێشەكە دەمێننەوە، ئیدی پاش ماوەیەك ڕەنگە بە توندی و پتر ئاڵۆزییەوە سەرهەڵبداتەوە .
كەسانێك وای دەبینن، كە چارەسەری كێشەی پارێزگای كەركووك، ڕۆڵی دەبێت لە كردنەوەی زۆر لە گرێ كوێرەكانی پەیوەندی نێوان بەغدا و هەرێم و ئاسانكاری دەكات بە كۆتایی هێنانی ناكۆكیەكانیان، بێگومان ئەویش پرسیارێك دەهێنێتە پێشەوە: كە ئایا كاركردن بۆ دۆزینەوەی چارەسەرێكی گونجاو بۆ كێشەو جێبەجێكردنی بێ چاوەڕوانی ئەنجامی گفتوگۆ و هەوڵەكان بۆ ئاسایی كردنەوەی تەواوی كێشەو ململانێكانی نێوان بەغدا و هەرێم پێویستە؟ یان كەركووك چاوەڕوانبێت؟ یاخود چارەسەری هەردوو كێشەكە پێكەوە گرێ بدرێت؟
لە قوڵبوونەوە و ئاڵۆزبوونی كێشەی پارێزگای كەركووك، لایەنی سیاسی و بەرژەوەندی زۆر و جیاواز ڕۆڵیان هەیە وەكو (حیزبە كوردستانیەكانی هەرێم بەڕادەی جیاواز و دەسەڵاتی ناوەندی لە بەغدا و هەروەها حیزب و ئاراستەی سیاسی عێراقی كە بۆخۆیان لەناو خۆیاندا لە ململانێدان و دەوڵەتانی دەورووبەر و زلهێزەكانی جیهانیش، هەموویان بە ڕادەی یەكەم پاراستنی بەرژەوەندی خۆیان لا مەبەستە و گرنگی دانیان بە كێشەی دانیشتوانی پارێزگای كەركووك لاوەكیە و مانەوەی كێشەكە لەم ماوە دوورو درێژەدا بە بێ چارەسەر، نیشانەی ئەوەیە كە لایەنە بەشداربووەكان جگە لە خاوەنی ڕاستەقینەی كێشەكە كە (خەڵكی كەركووكن) و زەرەرمەندی یەكەمن لە چارەسەرنەكردنی، ئیدی ئەوانی دیكە نە مەبەستیانە و نە پەلە دەكەن و نە بەشدارێكی كاراش دەبن لە دۆزینەوەی چارەسەرێكی گونجاو، وەكو سەركردە سیاسیەكانی جیهانی عەرەبی كە هەڵوێستیان نایەكگرتوو ناڕوونە سەبارەت بە كێشەی فەڵەستین، بە ڵكو هاوكارن بۆ هێشتنەوەی بەو شێوەی كە دەیبینین بە مەبەستی سوود وەرگرتن لە مانەوەی كێشەكە بۆ درێژەپێدانی بەرژەوەندیە ئابوری و سیاسیەكانیان .
لە كاتێكدا نزیك دەبینەوە لە یادی سەد ساڵەی دروست بوونی دەوڵەتی عێراقی، كە لە سەرەتای دامەزراندنی ساڵی (1920) وە بە تەندروست لە دایك نەبووە و نەیتوانیوە لە ناخی دانیشتوانی سنوورەكەی دا هەست و نەستی هاوڵاتی بوونیان لا بچەسپێنێ، چونكە لەگەڵ پێكهاتنی دەوڵەتەكە، كێشەو ئاڵۆزیەكانی پێش سەردەمی داگیركردنی ئینگلیز و لەكاتی داگیركردنی و دوای ئەویش بەخۆیەوە هەڵگرتبوو، حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق تا ساڵی (2003) لەوە تێنەگەیشتبوون كە عێراقیەكان لە ڕووی ڕەگەزو ئاین و فەرهەنگەوە جیاوازن و پێویستە بە یەكسانی تەواو مامەڵە لەگەڵ پێكهاتەكانیدا بكرێت و ناكرێ تایبەتمەندیەكانیان نادیدە بگیردرێت و گرنگی پێنەدرێ، هەروەها ناكرێ ویست و بەرژەوەندی لایەنێكی دیاریكراو بە زۆر بسەپێنرێت بەسەر ئەوانی تردا .
عێراقیەكان و بەتایبەتی (كورد و توركمان و كریستانیەكان) چاوەڕوانبوون پاش ساڵی (2003) ئیتر سەردەمی سەپاندنی ویست و بەرژەوەندی (زۆرینە كۆتای پێبێت لە حوكمڕانیدا، بەڵام لە چەند ساڵی ڕابردووی پاش لەناو بردنی ڕژێمی بەعسدا و تا ئیمرۆش گیروگرفت و ئاڵۆزی نێوان پێكهاتەكان چارەسەر نەكراون و بەشێوەی جیاواز و ئالیەتی جیاواز هەمان سیاسەتی زاڵكردنی ویستی زۆرینە پەیڕەو دەكرێت، جگە لە تەشەنەكردنی دەست تێوەردانی هەمەلایەنەو ئاشكرای بێگانە لە كاروباری عێراقدا .
هیوادارین لەسەردەمی كابینەی نوێی حكومەتی عێراق دا گۆڕانكاری بنەڕەتی وەدی بكەین بۆ چارەسەری كۆتایی كێشەی پارێزگای كەركووك و كێشە هەڵواسراوەكانی تریش. بەڵام گریمان هەموو ئەو هەوڵانە بە جێبەجێ نەكردنی ماددەی (140) ی دەستووری عێراقیشەوە نەگەیشتە ئەنجامێك، دەبێ چیبكرێت و چ هەڵبژاردنێك بۆ كردنەوەی گرێ كوێرەكان بكرێت؟ ئایا جگە لەو ڕێگایانەی تا ئێستا تاقیكراونەتەوە و بە ئەنجامێك نەگەیشتووە، دەكرێ بە دوای چارەسەری نوێدا بگەڕێین؟
ئایا كورد پێی باشە كێشەی كەركووك لە گەڵ كێشەكانی هەرێم و بەغدا پێكەوە چارەسەر بكرێن؟ یان وا باشترە لە سەرەتاوە چارەسەرێكی نوێ بۆ كێشەی پارێزگای كەركووك بدۆزرێتەوە؟ یان وەكو دەستپێك و ئاسانكاری و ڕێگا خۆشكردن بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان بەغدا و هەرێم؟ ئەو پرۆژەیەی هەندێ لە برایانی توركمان باسی دەكەن بەناوی (هەرێمی كەركووك) وردەكاریەكانی چۆن چۆنیە؟ ئەو هەرێمەی باسی دەكەن تەنها سنووری ئێستای پارێزگای كەركووك دەگرێتەوە؟ یان ئەو ناحیەو قەزاو گوندانە دەگرێتەوە كە بە زۆر لە سنووری كارگێڕی پارێزگاكە بچڕان و لكاندیان بە پارێزگاكانی دەورووبەریەوە؟ وەكو قەزای خورماتوو بۆ پارێزگای سەڵاحەدین و قەزای كفری بۆ پارێزگای دیالی و هەردوو قەزای كەلار و چەمچەماڵ بۆ پارێزگای سلێمانی؟ وەڵامی ئەم پرسیارانە لە ئەنجامی گفتوگۆی ڕاشكاوانە و بێ گرێ و گۆڵ و زۆر بە جدی و بە مەبەستی چارەسەر، كە دەبێ لە نێوان پێكهاتەكانی پارێزگای كەركووك بە ڕادەی یەكەم و لایەنی پەیوەندیداری حكومەتی ناوەندی و هەرێمی كوردستان دێنە بەر دەست و ئەنجامی ئەو گفتوگۆیانە بكرێتە بنەماو هەوێنی چارەسەری كۆتایی .
دەبێ لەم چوار چێوەدا ئەوە ڕەچاو بكرێت كە ئەوە توانای هەڵبژاردنی چارەسەری گونجاوە كە ئێستا لەبەر دەستدایە، لەوانەیە لە ئایندەدا بە هۆی گۆڕانكاری و ڕووداوی چاوەڕواننە كراو لە عێراق و دەورووبەری لەبەر دەستدا نەبێ و هەڵبژاردنی چارەسەر ئەوكاتە لە دەرەوەی ئیرادەی خاوەن كێشەكە بێت، بە هۆی ئەنجامی نادیاری ئەو گۆڕانكاریانەوە. لەبەر ئەوە باشترە پەلە بكرێت لە هەنگاو نانیان بەرەو چارەسەر و كۆتایی هێنان بە نەهامەتیەكان .
شێخ مەحمەد شاكلی
سەرۆكی كۆمەلەی روناكبیری و كۆمەڵایەتی كركوك