25ی نۆڤەمبەرو ئەقڵی توندئاژۆ

لەتیف حسێن 28/11/2018



لە راستیدا من باوەڕم وایە لە میكانیزمی كاركردنمان لە رۆژی 25 نۆڤەمبەر كە بە هەڵمەتی 16 رۆژەی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان و ژنان لە جیهان و كوردستانیش ناسراوە، تووشی هەڵە یان كەموكورتی یان هەر شتێكی تری ناو بنێن بووین.
ئێمە دەزانین خوشكانی میرابیڵ تووشی توندوتیژی كوشتن بوونەوە بۆیە ئەم رۆژە دیاریكرا بە رۆژی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی و بە دواییدا بڕیاری 1325ی نەتەوە یەكگرتووەكانی بەدواداهات، كە ئامانج لەم رۆژە بەگژداچوونەوەو رەتكردنەوەی توندوتیژییە دژی ژنان، ئەمەش لە پێناو بەدیهێنانی كۆمەڵگەیەكی تەندروست و دوور لە هەموو ئەو جیاكاری و هەڵاواردنەی كە بە هۆی رەگەزەوە هەڕەشە لە سەر ئاسایشی تاك و كۆمەڵگە دەكات.
بەداخەوە لە كوردستان یادكردنەوەو چالاكییەكانی تایبەت بەم رۆژە وەك چالاكی و مەراسیمی ساڵیادو چلەی مردووەكانی لێهاتووە. بۆیە جێی خۆیەتی بپرسین 25ی نۆڤەمبەرو ساڵیادو یادكردنەوەی خوشكانی میرابیڵە، یان نەخێر رۆژی ئیدانەكردنی توندوتیژی و دژی كردارەكەیە؟
چونكە ئەوەی لە چالاكییەكاندا لە ماوەكانی رابردوودا بەرچاو دەكەون و میدیاكان و خەڵكیش تەركیزی دەخەنە سەر، ئەو ئامارو داتایانەیە كە دژی ژنان و ئافرەتان تۆماركراون و لە م رۆژەدا دەخرێنەڕوو، كە ئەمەش ئەو رەنگدانەوەو وێنەیە دروست دەكات كە 25ی نۆڤەمبەر رۆژی نیشاندانی قوربانیدانی ژنانە، رۆژی نیشاندانی ئەو زوڵم و زۆرەیە كە لە ژنان و كچان و ئافرەتانی ئێمە دەكرێت.
بە باوەڕی من ئەگەرچی تەركیز خستنەسەر ئامارەكان بەم شێوەیەی ئێستا بە باش نابینم، بەڵام دەتوانرێت لەبری ئەمە بابەتەكە پێچەوانە بكرێتەوە، میكانیزمەكان، هۆكارەكان، مەترسیەكانی پشت توندوتیژی فۆكەسی زیاتری بخرێتە سەرو كار بكەین بۆ ئەوەی خەڵك تێ‌ بگەیەنرێت یان هۆشیار بكرێتەوە بەچ شێوەیەك رووبەڕووی توندوتیژی دەبنەوەو چۆن دەتوانین توندوتیژی كەم بكەینەوە.
قەیران و كێشە سیاسیی و ئابورییەكانی هەرێمی كوردستان لەم دوو سـێ‌ ساڵەی رابردوودا، هۆكاری سەرەكی و دیارن لە بەرزكردنەوەی رێژەكانی توندوتیژی و كوشتن و خۆكوشتن و كێشە خێزانییەكاندا، كە بەشێكیان لەم توندوتیژی و تاوانانەی كە دەكرێ‌ بڵێین  هۆكارەكەی جێدەرین، ئەگەرچی تا ئێستا لە كوردستان نەتوانراوە بە شێوەیەكی وردو دەقیق لێكۆڵینەوە بكرێت لەم توندوتیژیانەی كە ئەنجامدراون كە ئاخۆ هۆكارەكەی جێندەرییە یان هۆكاری تری لە پشتەوەیە؟، بەڵام هەر هۆكارێك لەو هۆكارانە بێت پاساو هێنانەوە نییەو جێی هەڵوێستە لەسەر كردنە. ئەگەر سەیری ئەم چەند ساڵەی رابردوی كوردستان بكەین توندوتیژییەكان و حاڵەتەكانی سووتان و خۆكوشتن لە ناو منداڵان و پیاوان و ژنان بە شێوەی مەترسیدار زیادیان كردووەو جێی مەترسین، ئەمەش نیشانەو بەڵگەی ئەوەیە كە ئێمە پێویستیمان بە جۆرێكی تر لە كاركردنە بە ئاراستەی كەمكردنەوەی توندوتیژی لەناو كۆمەڵگەدا، چونكە هەر جۆرێك لە توندوتیژی بەرامبەر بە هەریەك لە منداڵ و پیاوو ژن كاریگەری لەسەر خێزان و كۆمەڵگە دەبێت. نەك حاڵەتەكانی توندوتیژی ببنە سەنگەرگرتنی چین و توێژەكانی كۆمەڵگە لەیەكتری وەك ئەوەی یەكێتی پیاوان ئامارو داتاكانی توندوتیژی بەرامبەر بە پیاوان بخاتە ناو میدیاكانەوە، وەك وەڵام و پەرچەكردار بەرامبەر بە ئامارەكانی ژنان بەكار بهێنرێت.
بەستنەوەی قەیرانی سیاسی و ئابوری هەرێم لەم قسانەی مندا لەم رۆژەدا بۆ ئەوەیە تێ‌ بگەین كە قەیرانی سیاسی و تەنانەت حزبیش كاریگەری خراپی لەسەر كێشە خێزانیەكان و نێوانی ژن و مێرد هەبووە، بینیومانە لە بانگەشەكانی هەڵبژاردندا لە ململانێی حزبەكاندا لە كوردستان بەروونی دەردەكەوێت كە كاتێك پەیوەندی حزبەكان جۆرو تەبایە لەگەڵ یەكتری پەیوەندی ژن و مێردیش وەك ئەوان دەبێت ئەگەر بەپێچەوانەوە بوو ئەوا ئەوانیش پەیوەندییەكانیان خراپ دەبێت، تەنانەت زۆرجار یاریی و  وەرزشیش كاریگەری لەسەر پەیوەندییەكان دروست دەكات.
قەیرانی دارایش ئەوە بابەتێكی گرنگەو لە ئێستادا كاریگەری راستەوخۆی لەسەر كێشەكانی ناو خێزان و كۆمەڵگە دروستكردووە، كە نامەوێ‌ لەوە زیاتر لەسەر ئەم بابەتە بدوێم، ئەركی ئێمە كاركردنە بۆ كەمكردنەوەی توندوتیژیی و نیشاندانی ئامرازو میكانیزمەكانی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژییە، بەرەنگاری بەمانا توڕەكەی نا كە بە داخەوە كاتێك باس لە وشەی "بەرەنگاری" دەكەین وەك ئەوە دێتە بەر گوێ‌ كە بە چەكەوە ئامادەباش بین بۆ شەڕكردن بەرامبەر توندوتیژی.
بەداخەوە ئێستا لە كوردستان پێش ئەوەی هەوڵی ئەوە بدەین كە لە رێگەی هزرو تێڕوانین و روانینمان بۆ ژنان و كچان ، واتە بەر لەوەی كار لەسەر گۆڕینی ئەقڵی توندوتیژیخوازانەی پیاوان و كۆمەڵگە بكەین هاتین لەرێی یاساوە مامەڵەمان لەگەڵ ئەم بابەتە كرد، ئەمە بە مانای ئەوە نییە كە یاسا هیچ نەبێت یان كاریگەری نەبێت، بە پێچەوانەوە دەرچوونی هەموو ئەو یاساو بڕیارنامە نێودەوڵەتیانەی كە دەركراون وەك دەستكەوت لێی دەڕوانم، بەڵام مەبەستمە ئەوە بڵێم كە گۆڕینی ئەقڵیەتی كۆمەڵگە زەروری تر بوو، ئەگەر ئەمەمان بكردایە ئێستا سەرباری یاساكان و سەرباری رێوشوێنە یاساییەكان هێشتا توندوتیژیەكان لەبەرزبونەوەدا نەدەبوون، سەبارەی ئەوەش قەیرانی ژیان و گوزەرانی خەڵكی و خێزانەكان لە پەیوەست بەم بابەتەوە فەرامۆشكراوە كە بە بڕوای من قەیرانی دارایی و خراپی گوزەرانی خەڵكی پشكی شێری لە بەرزكردنەوەی رێژەی توندوتیژییەكان و كێشە خێزانیەكان هەیە.
ئێمە دەتوانین لەرێی ئەو یاسایەی كە هەمانە بزانین چەند توندوتیژی بەرامبەر بە ژنان كراون، دەشزانین دەرئەنجامەكانی ئەو توندوتیژیانە لەسەر ژنە یان پیاو چەندەو چۆنە؟ بەڵام هێشتا دڵنیانین لەوەی كە ئەو توندوتیژیانە كە تا ئێستاش شاردراونەتەوەو ناگەنە لیستی ئامارەكان چەندن و هۆكارەكەی چین؟ سكاڵاكانی ژنان لە دەست توندوتیژیەكانیش رۆژ لە دوای رۆژ زیاد دەبن ئەگەرچی هێشتا سكاڵاكردن و دەنگی نا بەرزكردنەوەی ژنان وەك پێویست نییە، هەروەها سكاڵاكانیش كۆتایی بە توندوتیژیەكان ناهێنن.
بۆ ئێستا چی بكەین باشە:
-هەڵمەتی نیشتمانی و بەردەوام نەك تەنها لە رۆژێك یان چەند رۆژێكدا ئەم بابەتەمان بیر بكەوێتەوە، چونكە توندوتیژی بەردەوام لەگەڵ زۆرێك لە وانە دەژی كە باوەڕیان پێیەتی.
-میدیا، پێویستە رۆڵی میدیا بە ئاراستەی كەمكردنەوەو لانیكەم كەمكردنەوەی توندوتیژی هان بدرێت، چونكە دەزانین تا ئەم چركە ساتەش میدیا رۆڵی خراپی لە روماڵی پرسەكانی ژناندا هەیەو نەبۆتە هۆی كەمكردنەوەی توندوتیژی.
-پەروەردە، ئەمەش یەكێكە لەو فاكتەرە سەرەكیانەی كە بەهۆیەوە تا ئێستا نەتوانراوە رۆحی توندوتیژی بنەبڕ بكات. پەروەردە لەناو خێزان یان وەك سیستمی پەروەردە لە قوتابخانەكاندا، كە دەتوانرێت لە رێگەیەوە كاریگەریی گەورە لەسەر بیری توندوتیژی دابنێت و منداڵ لە سەرەتاوە لەگەڵ بیرو هزری ناتوندوتیژی هان بدەین و هەموو جیاوازی و هەڵاواردنە جێندەرییەكانیش بنەبڕ بكەین.