كۆرۆنا سیستمی سیاسی و ئابووری و تەندروستی وەهمی خۆرئاوای ئاشكراكرد
لە مەدریدەوە بۆ پاریس تێپەڕین بۆ نیوزلەندا و سەراییڤۆ و گەیشتن بە ناوچەی عەرەبی، مەترسی لە هەڵكشاندایە بۆ هاتنی شەپۆلی دووهەمی كۆرۆنا، گەڕانەوەی بەهێزی ڤایرۆسەكە بەبێ كۆنترۆڵی حكومەتەكان لە مەیدانی وڵاتانی پێشكەوتوو یان تازە پێشكەوتوەكان لە كۆنترۆڵكردنی رەوشی تەندروستی و بە ڕای كارناسان تا ئێستا قازانج لە شەڕی پەتاكەدا نەبووە.
تا ئێستا وڵاتەكان شەڕی كۆرۆنایان كردووە لە رێگای قەدەغەی هاتوچۆ و رێگری لە تێكەڵاوبوون و چەند رێگەیەكی تر.
لە سەنگافوورە ڤایرۆسی كۆرۆنا بڵاوبوەوە لە كۆمەڵگەی نیشتەجێبوونی كرێكارە بیانییەكان، لە كۆریای باشوور هەڵەیەك روویدا لە دووبارە كردنەوەی یانەكانی شەوانە، لە هەندێك وڵاتی دیكە هەمان هەڵە دووبارە كرایەوە، لەگەڵ ئەوەشدا تا ئێستا دەناڵێنن بە دەست لێكەوتەكانی كۆرۆناوە، ئەوەش واتای ئەوەی شتێك هەیە كە تا ئێستا سەركەوتن نییە لە شەڕی باشبوونەوەی ئابووری لە لێكەوتەكانی كۆرۆنا، زیانە ئابوورییەكان لەنێوان وڵاتە پێشكەوتووەكان و تازە گەشەسەندووەكان لێك نێزیكە، بەڵام كاریگەری گەورەی لەسەر هێزە گەورەكانی وەك ئەمریكا و فرەنسا و بەریتانیا هەیە.
دەربارەی وڵاتانی عەرەبی كە دەناڵێنن بە دەست لێكەوتەكانی كۆرۆناوە، دوورنیە ڤایرۆسەكە بەهێزەوە بگەڕێتەوە لەگەڵ لاوازی توانای تەندروستی، كورتهێنانی هەوڵەكانی حكومەت بەتایبەت لە مەغریب و تونس و لوبنان و ئەردەن لەگەڵ مەترسیی لێكەوتە مەترسیدارەكانی ئابووری و خراپبوونی زیاتری باری دارایی و قورسبوونی كۆنترۆڵكردنیدا لە مانگەكانی ئایندەدا.
بۆ نمونە وەزیری تەندروستی لوبنان حەمەد حەسەن هۆشداریدا لەوەی گەیشتوون بە لێوارەكانی هەڵدێر و پێشنیازی قەدەغەی هاتووچۆی گشتی كردووە بۆ ماوەی دوو هەفتە لەسەرانسەری وڵات لەگەڵ پارێزگاری لە تایبەتمەندی ناوچەكان كە بەهۆی كارەساتەكەی بەیرووەتەوە زیانیان بەركەوتووە.
لای خۆیەوە شا محەمەدی شەشەم پاشای مەغریب هۆشداری داوە، بەرپرسیارێتی خراپبونی رەوشی تەندروستی خستوەتە ئەستۆی حكومەت.
سەرەتای سەركەوتنیش بەسەر كۆرۆنا لە وڵاتە هەژار و تازە گەشەسەندوەكان پاساوێك بوو بۆ ئاشكراكردنی "ناڕاستی"ی پێشكەوتنی تەندروستی لە خۆرئاوا.
بانكاج میشرا نووسەر لە گۆڤاری لەندەن ریڤیۆ ئۆف بوكس گوتی: گەورەترین سودمەندبووەكان لە مێژووی نوێدا ئێستا زیانمەندترینن لە چوارچێوەی سیستمی ناشەرعی سیاسی و ئابووری گوماناویدا بەرەو نادیار.
جۆزیف دانا سەرۆكی دامەزراوەی ئێمێرج 85 گوتی: هیواكانمان دوای كۆرۆنا لە جیهان دەستپێدەكات و بۆمان روون نییە كە ئایا بابەتەكە تەنها ئابووری دەگرێتەوە، هەرچەندە خۆرئاوا و تەنانەت ئەمریكاش كە ئابوورییەكی بەهێزیان هەیە لەو چوارچێوەیە دەرناچن كە جیهانی گرتووەتەوە.
سیستمی جیهانی سەدەی بیستیش بۆ وڵاتانی پێشكەوتوو و تازە گەشەسەندوو بەردەوام نابێت، بۆ نمونە كۆنترۆڵی كۆرۆنا لەلایەن ئیماراتەوە، لەبەرامبەر كۆمەڵێك بڕیاری فەوزەوی لە ئەنجامی دەرچوونی بڕیارە هەستیارەكان لە بەریتانیا.
ئیمارات سەركەوتووتر بوو لە بەریتانیا لەشەڕی كۆرۆنا، جۆزیف دانەر دەپرسێت: ئایا چیتر دەگوترێت بەریتانیا وڵاتی پێشكەوتووە و ئەبووزەبی تازەگەشەسەندووە؟
چیتر وڵاتانی خۆرهەڵاتی ئاسیا كە نمونەیەكی ئابووری جیهانین ناتوانن بەشێوەی پێویست كۆنترۆڵی پەتاكە و كاردانەوە ئابوورییەكانی بكەن.
لە راپۆرتێكی ئاژانسی بلۆمبێرگدا دانیال مووس پسپۆڕی ئابووری خۆرهەڵاتی ئاسیا گوتی: مالیزیا نمونەیەكی باشە بۆ قورسی سەركەوتن لە شەڕی دژی كۆرۆنا سەرباری سەرجەم رێوشوێنە تەندروستییەكان.
مالیزیا رێوشوێنی باشی گرتەبەر لەسەرەتادا، ئەو دەناڵێنێت بەهۆی خێرایی خراپبوونی ئابوورییەكەی لە خۆرهەڵاتی ئاسیادا و رێژەی داكشانی 17.1%ە لە تێكڕای نێوخۆیی بەراورد بە ماوەی هەمان لە ساڵی رابردوودا.
وڵاتانی ئاسیا بە خێرایی جووڵەیان كرد بۆ كۆنترۆڵكردنی پەتاكە، جوڵە و گواستنەوەیان پەكخست و بەهای سوودەكانیان دابەزاند، بودجەی تەواوكارییان بۆ پشتگیریكردنی زیادەی تێچوونی گشتی و پێشگرتن بە قەرزەكان دابینكرد، لەبەرامبەردا سیستمی تەندروستی سەركەوتنی بەدەستهێنا لە سنووردانان بۆ بڵاوبونەوەی كۆرۆنا، تێكڕای توشبووان لە مالیزیا گەیشتە 9240 كەس و مردن 125 كەس تا پێنج شەممەی رابردوو ئەوە زۆر كەمترە لە تێكڕای تووشبوون و مردن لە وڵاتانی دیكەی ناوچە.
سەرباری ئەوە ئابووری مالیزیا دەناڵێنێت بەدەست داكشانەوە و ئەوەش كورت نابێتەوە لە هەناردەكردن و تێچووی بەكارهێنان، بەڵام توانای حكومەتیش لە پشتیوانی چالاكی ئابووری سنووردارە.
نور شەمسیە محەمەد پارێزگاری بانكی نێوەندی مالیزیا لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی تایبەت باسكردنی رەوشی ئابووری لە چارەكی دووهەمی ئەمساڵدا ووشەی هۆشداری بەكارهێنا لە وەسفكردنی چالاكی ئابووری ئێستای مالیزیا.