ئایا توركیا دەتوانێت دەست بەسەر سێرت و بیرە نەوتەكانیدا بگرێت؟
دوای بۆردومانەكانی ناتۆ و روخاندنی رێژیمەكەی قەزافی لە 2011، لیبیا چووە نێو فەوزاوە و تا ئێستا بەردەوامە، بە تێپەڕینی كات دوو نێوەندی بڕیار دروستبوون لە وڵاتی دەوڵەمەند بە نەوت، حكومەتی ویفاق لە تەرابلوس و ئەنجومەنی نوێنەران لە توبرق.
بەپێی رێككەوتنێك بە چاودێری نەتەوە یەكگرتووەكان لە 2015 حكومەتی ویفاق دەسەڵاتی جێبەجێكاری شەرعی و ددانپێدانراوی تاكە لە وڵات و داهات و سامانەكانی لە بندەستدا دەبێت.
لەگەڵ ئەوەشدا كۆمەڵگای نێونەتەوەیی ددانی نا بە شەرعیبوونی پەرلەمان لە توبرق، پێش ئەم رێككەوتنە ئیسلامییەكان لە تەرابلوس كە لە شكستی راپرسییەكاندا بوون لە 2014 ئەنجامەكەیان قەبوڵ نەكرد بە خێرایی شارەكەیان كۆنترۆڵكرد.
لە هەمان كاتدا پشتیوانی پارتی داد و گەشەپێدانی دەسەڵاتداری توركیا، حكومەتەكەی تەرابلوسی پاراست كە هەژاربوو لە رووی شەرعیەوە، بەڵام ددانی نەنا بە پەرلەمانی هەڵبژێردراو لە توبرق، توركیا تاكە وڵات بوو كە نوێنەرایەتی دبلۆماسی خۆی دانا لە تەرابلوس كەدەسەڵاتێكی ددانپێنراو نییە لە رووی نێودەوڵەتیەوە.
لەسەرەتادا پاڵنەری داد و گەشەپێدان بۆ پشتیوانی تەرابلوس نیگەرانی لە شەرعیەت نەبوو، بەڵكو هۆكاری سەرەكی پەیوەستبوونی ئەو پارتەبوو بە ئیخوان موسلیمینەوە كە هێزێكی كاریگەرە لە دەسەڵاتەكەی تەرابلوس.
ئەم حزبە كە نەیتوانیوە لە هەڵبژاردنی 2012 كەمتر لە 10%ی دەنگەكان بهێنێت و لە 2014 خراپتر بوو پشتیوانی دەسەڵاتەكەی فائیز سەراج لە تەرابولس دەكات.
لیبیا خاوەنی سوپایەكی بەهێز نییە ئێستا، نە تەرابولس و نەتوبرق ناتوانن سوپایەكی باش بنیات نبنێن، كار دەكەن لەسەر گرووپە چەكدارە هۆزییەكان و سەربازی شارە نیمچە سەربەخۆكان و ملیشیا ئیسلامییەكان بە پاڵنەری ئاینی.
سەرۆكی ئەركانی سوپای لیبیا لەسەردەمی قەزافی خەلیفە حەفتەر بووە بەهێزترین كاراكتۆر لە توبرق و لەپاڵیدا ژمارەیەك لە ئەفسەرەكانی پێشووی سوپای لیبیا، سەرباری ئەوەش هەندێك شارەزا باس لەوە دەكەن سوپای نیشتمانی لیبیا كە سوپاكەی حەفتەرە بە دەست كەمی مەشق و راهێنانی سەربازیەوە دەناڵێنێت، حەفتەر بە پشتیوانی گەورەی روسیا لەئەپریلی 2019 دەستیكرد بە ئۆپەراسیۆن بۆ كۆنترۆڵكردنی تەرابلوس.
لەو كاتەدا ئەوانەی كاریان بۆ روسیا دەكرد راپۆرتێكیان بۆ مۆسكۆ نارد گوتیان: تا ئەو كاتە حەفتەر سەركەوتنێكی لاوازی بەدەستهێناوە و لەبری ئەوە خەریكی كڕینی هۆزەكانە.
گوتبوشیان: سەركەوتن لە تەرابلوس بە كارەسات كۆتایی دێت و نامێنێتەوە بە پوختی بۆ بەرژەوەندییەكانی مۆسكۆ.
دواتر چەند مانگێك حەفتەر لەململانێ لەشكرییەكەدا مایەوە تا هێزی چەكداری كۆمپانیای وانگری رووسیایی كە دوو هەزار چەكدار دەبن هاتنە مەیدان لە ئەیلول لەوێ هێزەكان خزان بەرەو لێوارەكانی تەرابلوس، لەوێ ژمارەیەكی كەم لە چەتە نزیكبوو چارەنووسی دەوڵەتێك كۆتایی پێ بهێنن.
لە نۆڤەمبەری 2019 توركیا و حكومەتی تەرابلوس رێككەوتنێكیان كرد دواتر توركیا چەتە سووریاییەكانی لە لیبیا بڵاوەپێكرد لەپاڵ سوپای توركیادا.
ئەمە یەكەم دەوڵەتی بیانی بوو هێز بنێرێتە ئەو وڵاتە ململانێكان چونە قۆناغێكی نوێ.
هێزە پشتیوانیكراوەكان لەلایەن توركیاوە سەلماندیان كارایی خۆیان و لە ماوەیەكی كورتدا توانیان هێزەكانی حەفتەر لە پایتەخت دووربخەنەوە.
پاش ماوەیەكی كەم گەورە بەرپرسانی توركیا گوتیان: ئامانجی دواتریان سێرتە لەسەر دەریای نێوەڕاست، بنكەی جوفرە لە باشور و دامەزراوە نەوتییەكان لە خۆرهەڵاتە.
روونیشە كە میسر و روسیا و فەرەنسا ناڕازین لەو نیازەی توركیا و ئەوەی دادوگەشەپیێدان دەبێت ئێستا چاوەڕوانی بێت هەڵوێستی جیهانییە لە نزیكەوە.
سەرۆكی میسر عەبدولفەتاح سیسی لە قاهیرە وەڵامی دایەوە بە دەستوەردانی لەشكری لە حاڵی چونی سوپای بیانی بۆ ئەو ناوچانە، لەگەڵ ئەوەشدا كە شیمانە ناكرێت دادوگەشەپێدان پاشەكشە بكات، بەڵام بەپێچەوانەوە نەیارەكانی سیسی گوتویانە: ئێستا كاتی چارەسەركردنی كێشەكانە.
لە كۆتاییدا چاوەڕێدەكرێت پلانی سێرت بەتایبەت لە جوفرە جێبەجێبكرێ، پێویست بە دژایەتی ئەنقەرە ناكات، چونكە پێویستە ئەوپەڕی ئامادەسازی لەشكری و گفتووگۆ دبلۆماسیەكان بكات.
ئێستا باڵانسی هێز لە بەرژەوەندی هێزەكانی توركیایە و چاوەڕێ دەكرێت كۆنترۆڵی سێرت و جوفرە بكەن.
كاردانەوەی رووسیاییەكان چ دەبێت بەتایبەت لە باری لەشكرییەوە كە لە جوفرە 14 فڕۆكەی شەڕكەری ڕوسیایی هەن بێ هیچ ڕەزامەندییەكی ئاڵوگۆڕكراو؟.
سەۆكی فەرەنسا ئیمانوێڵ ماكرۆن گوتی: توركیا لە لیبیا یارییەكی مەترسیدار دەكات، فەرەنسا رێگای نادات.
ئەم گوتانە واتای بەكارهێنانی هێزی لەشكری فەرەنساییە لە حالی پێویستدا. بەتایبەت هێزی زەوینی و هەوایی لەگەڵ هێزەكانی هۆزەكانی نزیك لە میسر.
چ پێشبینیەك بۆ رێكەوتنی سەربازی میسر و روسیا و فەرەنسا هەیە، وەڵامی ئەو پرسیارە تا ئێستا نییە، بەڵام دیار دەبێت لەكاتی رووداوی گەورەی كتوپڕدا.
لە خۆرهەڵاتی سێرت لە كەناراوەكاندا بە درێژیی 250 كیلۆ میتر ژمارەیەك دامەزراوە هەن، لەوانە گەورەترین پاڵاوتگەی نەوتی و خەزانی نەوت و دامەزراوەی بەندەرە ئاوییەكان، بۆ باشووری كەناراوەكان كە قوڵایی 200 كیلۆمیترە و لە 500 كیلۆمیتردا بیری نەوت هەن لەگەڵ وێستگەی بەرهەمهێنانی غازی سروشتی و هێڵی گواستنەوەی نەوت و غاز، زۆرترین بەرهەمی هیدرۆكاربۆنات لەو ناوچەیە.
لە حاڵێكدا توركیا بتوانێت دەستبگرێت بەسەر سەرجەم ئەو دامەزراوانەدا بەڵام قورسە بتوانێت بەبێ رێككەوتنی دوولایەنە بەكاریان بخات.
لە ساڵانی رابردوودا ئەو دامەزراوانە تەنها لە كاتی رێكەوتنی هەردولایەندا كاریانكردووە، بەڵام توبرق رێككەوتنەكەی هەڵوەشاندەوە و لەوكاتەوە كاركردن وەستاوە.
تەنها لایەنێك كە بتوانێت بە تەنها كۆنترۆڵی بكات بەرهەمی هیدرۆ كاربۆناتە.
ئەو رەوشە دەگۆڕێت بە قورسایی ئەمریكا بۆ لایەنێك و قەیرانەكە لە كۆنترۆڵ دەرناچێت بەڵام بەدور دەزانرێت ئەمریكا ئەوە بكات.
لەوێ هاوپەیمانێكی ستراتیژی ئەمریكا هەیە كە توركیایە، لەلایەكی دیكەوە سیسی راوەستاوە، سیسی ئەو سەرۆكەیە كە ترەمپ پێی گوت: دیكتاتۆرێكی باشە. وڵاتانی كەنداو كە پشتیوانی سیاسەتی ئەمریكا دەكەن لە خۆرهەڵاتی نێوەڕاست و فەرەنسا هەن .
سیاسەتی دەرەكی و ئەمنی ئەمریكا لەبارەی توركیاوە دابەشبون، مامەڵەی ترەمپ لەگەڵ هەڵبژاردنەكان و پاشەكشەی دەنگدەرەكان و ناڕەزایەتییەكانی دژی راسیزم و پەتای كۆرۆنا دەبنە رێگر لە پێش ترەمپ كە قەیرانی لیبیا وەك قەیرانی سەرەكی ببینێت.
بەپێی جوڵەی رووداوەكان توركیا دەتوانێت بۆ ماوەیەكی درێژ مامەڵە لەگەڵ گۆڕانكاریەیكای لیبیا بكات.
دۆسێكانی لیبیا و سوریا و خۆرهەڵاتی دەریای نێوەڕاست بوونە گرێیەكی گەورە بۆ توركیاو دوای هەڵبژاردنەكانی ئەمریكا ئەو بابەتە دەبێتە رۆژەڤی 2021 و دواتریش.
سەرچاوە : العرب.