توركیا لەنێوان دیموكراتی و حوكمی عەسكەریدا
بەشی یەكەم
ئامادەكردنی ڕۆژنامەنوسی بەتوانا . محەمەد عەلی بیراند
و. لەتوركیەوە هاوكار فایەق
پێشەكی دەمەوێت بەخستنە ڕوی ئەم بەڵگەنامانە بینەر وبیسەر بزانێت كە كۆماری توركیا لەمێژووی دروستبونیەوە تا ئێستا حوكمی عەسكەرتاری و دیكتاتۆری لەو وڵاتە باڵادەست بوەو گەر كەسێك یان پارتێكی سیاسی یاخود ئۆپۆزسیۆن ویستبێتی توركیا هەنگاوێك لەدیموكراتی نزیك بێتەوە ، ئەوا هەرزو لەلایەن جەنەڕاڵە سەربازیەكانەوە بەبیانوی وەستانەوە دژی ئەتاتورك و خیانەتی نیشتیمانی لەناویانبردوە.
هەربۆیە گرنگە بزانین لەدروستبونی كۆماری توركیاوە لەسەردەستی كەمال ئەتاتوركەوە تا ئێستا دیموكراتی لەتوركیا هەرگیز باڵادەست نەبوە و نابێت، هەركاتێكیش دەسەڵاتی سەربازی بیەوێت بۆ شاردنەوە و شكستەكانی حكومەت پەنا بۆ حوكمی عەسكەری دەبات و دیموكراتی لەباردەبات ،ئەو هەمو كودەتا و هەڵگەڕانەوانەش لەسەر دەستی جەنەڕاڵە سەربازیەكان شاهیدی ئەوەن كە دیموكراتی لە توركیا هەردەم سەركوتكراوە.
بەشی یەكەم
كۆماری توركیا لەدروستبونیەوە تا ساڵی 1946 چەند پارتێكی سیاسی توانیویانە بەچەند قۆناغێك بێنە ناو كایەی خەباتی سیاسی دژی دەسەڵات كە بەدرێژایی 23ساڵ تا ساڵی 1946 بەڵام هەمویان نەیانتوانی وەك پێویست ڕوبەڕوی پارتی دەسەڵات ببنەوە و نەشیانتوانیوە تۆسقاڵێكیش دیموكراتی لەو وڵاتەدا بەرەو پێش بەرن، بۆیە هەمویان بەبیانوی جۆراوجۆر حكومەتی توركیای ئەوكات تۆمەتی بۆ دروست كردون ولەناویبردون.
دروستبونی ئەم پارتە سیاسیانەش خۆی لە3 قۆناغدا دەبینێتەوە:
قۆناغی یەكەم - دروستبونی تەراقی پەروەرەكان لەساڵی 1924 كە بۆماوەیەك توانیان دژی دەسەڵاتی توركیا بوەستنەوە و خەبات بۆدیموكراتی بكەن، بەڵام دوای ماوەیەكی كەم لەلایەن پارتی دەسەڵات كە ئەوكات پارتی گەلی كۆماری توركیا ( جەهەپە ) بوو بەبیانوی جۆراوجۆر لەناوبران و هەندێكیشیان بەبیانوی هەوڵی كوشتنی كەمال ئەتاتورك تۆمەتباركران و لەسێدارەدران.
قۆناغی دووەم- دروستبونی فیرقەی ئازاد لەساڵی 1930 كە ئەمانیش نەیانتوانی وەك پێویست بەرەنگاری دەسەڵات ببنەوە و تەمەنییان نەگەشتە 100 ڕۆژ لەناوبران.
قۆناغی سێیەم- دروستبونی پارتی دیموكراتی توركیا بوو لەساڵی 1946 كە تاكە پارتی سیاسی بوو توانی بەرەنگاری پارتی دەسەڵات ببێتەوە و لەدوای هەڵبژاردن بەشێوەیەكی دیموكراتی دەسەڵات بگرێتە دەست.
پارتی دیموكراتی توركیا بۆیەكەمجار توانی شكست بەپارتی دەسەڵات بهێنێت و زۆربەی كورسییەكانی پەرلەمان لەڕێگەی هەڵبژاردنەوە بۆ خۆی مسۆگەربكات و تاكە پارتی ئەو سەردەمە بوو كەهێدی هێدی خەڵكی بە دیموكراتی ئاشنا دەكرد ، كۆماری توركیاش لەمێژوی دروستبونیەوە تا ساڵی 1950 شكستی وای بەخۆوە نەبینیبوو ،بۆیە ئەم قۆناغەبە وەرچەرخانێكی مێژووی گەورە بەرەو دیموكراتی دادەنریت لەتوركیا.
لەساڵی 1930 دا كۆمەڵگەی توركی دابەش بووبوو بەسەر دوو بەرەدا یەكەمیان خەڵكانێكی دەوڵەمەند وخانەدان ونەوەی پاشاو سوڵتانەكانی توركیا بون ، هەركەسێك دەسەڵاتی بگرتایەتە دەست لەتوركیا ئەمان مشەخۆر بون بەسەر دەسەڵاتەوەو بەبیانوی نەوەی سوڵتان وپاشاوە خێرو بێری وڵاتیان بۆخۆیان دەبرد.
دووەمیشیان هەژاران و نەداران ونەخوێندەوارەكانی توركیا بوون كەئەمانەش ئەوەندە هۆشیار نەبون كە دژی گەندەڵی و ناعەدالەتی دەسەڵات بوەستنەوە، ئەمانە هەردەم سەركوت كراون ، دواتر هەر ئەم چینە بوو لەخەو هەستان و بەهۆی خراپی باری ئابوری و داراییەوە ڕوبەڕوی گەندەڵكاران بونەوە دواتر دۆخەكە خراپ تەقیەوە.
زۆرێك لەسەرچاوەكان باس لەوە دەكەن كە كەمال ئەتاتورك بەهۆی ئەو قەیرانە سیاسیەی كە تێی كەوتبوو داوای لە فەتحی ئۆكار كردوە كە پارتێكی نوێ دابمەزرێنێت كە وەك ئۆپۆزسیۆن مامەڵە بكات بۆ ئەوەی خەڵكی پێ سەرقاڵ بكات و كە لای خەڵك وا ی نیشان بدات كە ئەم پارتە دەبێتە ئومێدێكی نوێی دیموكراتی لەتوركیا و ئیتر كێشەی دارای و ئابوری خەڵك كەم دەبێتـەوە وئابوری توركیاش بەرەو لیبڕالیبون دەبات بەو جۆرەش ئەتاتورك لەو قەیرانە سیاسییەی كە تێی كەوتوە ڕزگاری دەبێت، بەڵام سەركەوتو نەبون.
دوای ماوەیەك فەتحی ئۆكار پارتەكەی دامەزراند بەناوی فیرقەی ئازادی ودواتر لەیەكەم میتینگی جەماوەریدا لەشاری ئیزمیر بەئامادەبونی 50 هەزار كەس فەتحی ئۆكار وتارێكی پێشكەش كرد ،ناڕەزایەتیەكانی خەڵك زۆر لەوە گەورەتر بوو كە گوێ لە سەركردەی پارتێكی نوێ بگرن ، دۆخەكە بەرەو تەقینەوە ڕۆشت و میتینگەكە توندو تیژی لێكەوتەوە ودواتر كوژراو و بریندار ی لێكەوتەوە، ئیتر ئەتاتورك زانی كە ئەم هەوڵەشی سەركەوتوو نەبوو هەر ئەو ڕۆژە زانی كە ئەم پارتە كۆتایی هاتوە.
سەردەمی دواتر سەردەمی گەنجێكی خوێنگەرم بوو بەناوی عەدنان مەندەرەس كە ئەوكات 31 ساڵ بوو سەرقاڵی ئیش وكاری ڕۆژانەی خۆی بوو هیچ خولییایەكی بۆسیاسەت نەبوو بەڵام قسە زان وزمانحاڵێكی باش بوو زۆر زیرەك و چالاك بوو هەر بۆیە زوو چوە دڵی ئەتاتوركەوە و لەلایەن فەتحی ئۆكەرە وە داوای لێدەكرێت كەتێكەڵی دونیای سیاسەت بێت و كاریان لەگەڵدا بكات، لەدوای ماوەیەك بیركردنەوە دواتر بڕیار دەدات كە ببێتە كەسێكی سیاسی .
لەساڵی 1931 كاتێك ئەتاتورك سەردانی شاری ئایدن دەكات و لەلایەن عەدنان مەندەرەسەوە پێشوازی لێدەكرێت و میوانداری دەكرێت ، دوای میوانداریەكی 4 سەعاتی بڕیار دەدات كە كاریان لەگەڵ بكات ، دواتر ئەتاتورك بۆ مەرامی سیاسی و تایبەتی خۆی بەكاریدەهێنێت.
دوای چەند مانگێك هەڵبژاردن دێتە پێشەوە بەبێ ئەوەی خۆی ئاگادار بێـت ناوی عەدنان مەندەرەس لەنێو پاڵێوراوانی ئەندامانی پەرلەمانی پارتەكەی ئەتاتورك دێت ، كاتێك ناوی لەڕاگەیاندنەكاندا بڵاو دەبێـتەوە ئەوكات خۆی دەزانێت كە پاڵێوراوە بۆ ئەندام پەرلەمان.
هەڵبژاردن ئەنجامدراو پارتی گەلی كۆماری توركیا لەلوتكەی دەسەڵاتدا بوو عەدنان مەندەرەسیش دەنگێكی زۆری بەدەست هێناو وەك ئەندام پەرلەمانی پارتەكەی ئەتاتورك هەڵبژێردرا.
ئیتر لەوكات بەدواوە دەبوو مەندەرەس خۆی نیشانی خەڵك بدات و لەلایەن خەڵكەوە بناسرێت و نوێنەری ئەوانە بێـت كە دەنگیان پێدابوو ،ئیتر لەزانكۆ گەڕایەوە بەر خوێندن كە ماوەیەك بوو وازی لەخوێندن هێنابوو ودەیزانی بۆ زیاتر بەرەو پێش چون پێویستی بەبڕوانامەی بەرز هەیە ، لەیەك كاتدا لەزانكۆ دەیخوێند و ئەندام پەرلەمانیش بوە.
لەدوای دەست بەكاربونی مەندەرەس وەك ئەندام پەرلەمان دوو ڕوداوی گرنگ ڕویاندا كە كاریگەری ڕاستەوخۆی كردە سەر حكومڕانی لەو وڵاتەدا:
یەكەم- دیكتاتۆرەكانی جیهان وەك هیتلەر ومۆسۆلۆنی و ئەوانیتر قەیرانێكی گەورەیان لەجیهاندا دروسكردبوو كە ئەم قەیرانە توركیاشی گرتبۆوە و دونیاش بەرە و جەنگی جیهانی هەنگاویدەنا.
2- مردنی كەمال ئەتاتورك بوو لەساڵی 1938 كەوایكرد بێ پشت وپەنای سیاسی بمێنێتەوە
لەدوای مردنی كەمال ئەتاتورك توركیا توشی بۆشایی ئەمنی و سیاسی و ئیداری وئابوری دێت كە هەر كەسە و هەوڵ دەدات جێگەی ئەتاتورك بگرێتەوە ئەمەش ڕكابەری لەنێوان ئەندامانی حكومەت و پەرلەماندا زیاتركرد.
كاتێك ئەتاتورك دەمرێت نیوانیان لەگەڵ هاوڕێی ژیانی عیسمەت پاشا باش نیە كە ئەتاتورك هیوای زۆری لەسەر هەڵچنیبوو ، هەر بۆیە لەكۆتای ڕۆژەكانیدا زیاتر لەگەڵ جەلال بایار بەسەر دەبات بۆیە هەموان پێشبینی دەكەن كە بایار جێگەی ئەتاتورك بگرێتەوە، بەدرێژای تەمەنیان عیسمەت پاشا و جەلال بایار ڕكابەری یەكبون و هەردوكیشیان نزیكترین كەسانی ئەتاتورك بون كە پشتی تەواوی پێبەستبون.
ناكۆكیەكان قوڵبونەوە ودواتر بڕیار درا كە سەرۆكی وڵات لەنێو پەرلەمان هەڵبژێردرێت ، بەكۆی دەنگی پەرلەمانتاران عیسمەت پاشا بەسەرۆكی توركیا و جێگرەوەی ئەتاتورك هەڵبژێردرا.
لەدوای دەستبەكاربونی عیسمەت پاشا وەك سەرۆكی توركیا جەلال بایاری ناچاركرد كە ئەوكات سەرۆك وەزیران بوو دەست لەكار بكێشێتەوە، لەدوای ئەو ڕوداوە ئیتر ناكۆكیەكانی نێوانیان قوڵتر بۆیەوە وتا كار گەشتە ئەوەی جەلال بایار بیر لەدروستكردنی پارتێكی ئۆپۆزسیۆن لەتوركیا بكاتەوە.
لەدوای دەستبەكاربونی عیسمەت پاشا لەساڵی 1938 داوای كۆبونەوەی لەناكاوی پارتی گەلی كۆماری كرد و لەو كۆبونەوەیەدا گۆڕانكاری لەپەیڕەو و پڕۆگرامی پارتەكەدا كرد لەبەرژەوەندی خۆی و دەسەڵاتەكەی.
هەر لەو كۆبونەوەیەدا جەلال بایار وەلانراو بەكۆی گشتی دەنگی زۆرینەی پارتەكە عیسمەت پاشاوەك سەرۆكی پارتەكە هەڵبژێردرا، ئیتر لەو ڕۆژە بەدواوە ناكۆكیەكان لەنێو پارتی دەسەڵات قوڵتر دەبونەوە.
لەدوای ساڵی 1938 وردە وردە جیهان هەنگاویدەنا بەرەو جەنگی جیهانی دووەم و قەیرانی جەنگەكەش لەجیهاندا سەریهەڵدابوو توركیاش وەك هەمو جیهان قەیرانی دارای و ئابوری و سیاسی تێیدا سەریهەڵداو بەكەس هێور نەدەكرایەوە.
هەرچەندە توركیا دەیویست لەجەنگەكە دور كەوێتەوە بەڵام جەنگەكە خۆی بەرەو ڕوی دەهات و،جەنگ نزیك بۆیەوە و ساڵی 1942 ئاگری جەنگەكە گەشتە كەناراوەكانی دەریای ڕەش وبەڵقان و دەریای ئیجە و لەهەرچوار لاوە توركیا گەمارۆ درابوو .
بەهۆی ئەو بارودۆخەی توركیای تێكەوت دەنگی ناڕەزایی و دروستبونی ئۆپۆزسیۆنی بەدوای خۆیدا هێنا و سەرەتای دەستپێكی دروستبونی پارتی نوێی ئۆپۆزسیۆن و قەڵەم بەدەستان كەوتنە ڕەخنە گرتن لەحكومەت و زمانحاڵی نوێی ڕاگەیاندن هاتنە مەیدانەكە و دەنگیان بەرز كردەوە .
تا ئەوكات هەر چەند ڕۆژنامەو ڕادیۆ هەبون هەمویان سەر بەدەسەڵات بوون لەدوای ساڵانی 1942 ئیتر ڕۆژنامە و ڕاگەیاندن پەیدابون كە زمانحاڵی دەنگی ناڕازی و ئۆپۆزسیۆن بوون ، لەوانەش ڕۆژنامەی ( تان) یەكێك بو لەو ڕۆژنامە دیارانەی كە دژی دەسەڵات دەینوسی و هەمو گەندەڵی و كەم وكوڕیەكانی دەسەڵاتی هەڵدەماڵی وكۆمەڵێك قەڵەمی نوێ بون كە دەیان ویست توركیا بەرەو دیموكراتی هەنگاو بنێت .
ئیتر دەنگی ناڕەزایەتیەكان گەورە بون ، لەناو ئەوانەشدا جەلال بایار دیاریترینیان بوو كە ماڵكەی خۆی كردبوە بنكەیەكی ئۆپۆزسیۆن دژی دەسەڵاتی عیسمەت پاشا.
دۆخەكە نزیكی تەقینەوە بوو لەسەر داوای جەلال بایار كۆبونەوەیەك لەژێر ناوی ( مەملەكەت بەرە و كوێ دەڕوات) ئەنجامدرا ، ئەوانەی كە بەشدارییان لەو كۆبونەوەیەدا كرد دیارترینیان ( عەدنان مەندەرەس و فواد كۆپرولو و ڕەفیق یوراڵتان) بون كە بەتوندی دژی دەسەڵاتی عیسمەت پاشا وەستانەوە.
لەدوای ئەو كۆبونەوەیەوە ئەمانە وەك گروپێكی سەربەخۆ لەناو پارتی دەسەڵاتدا كاریان دەكرد و دەیانویست كۆتایی بەدەسەڵاتی عیسمەت پاشا بهێنن.
ئیتر كات هات و ڕۆیشت ناڕەزایەتیەكانیش دژی حكومەتەكەی عیسمەت پاشا لەزیادبوندا بوو لەو سەر و بەندەدا یەكەم وتاری ئۆپۆزسیۆن لەناو پەرلەمان لەلایەن جەلال بایارەوەخوێندرایەوە و خۆی و گروپەكەی لەپەرلەمان وەك ئۆپۆزسیۆن خۆیان ناساند و جیابونەوەیان لەپارتی دەسەڵات ڕاگەیاند و هەر لەسەر ئەم پرسەش شەڕێكی گەورە لەناو پەرلەمان ڕویدا.
ئەم دۆخە بەردەوام بوو تا كۆتایی جەنگی جیهانی دووەم لەساڵی 1945 ئیتر بۆ توركیا و جیهانیش سەردەمێكی نوێ هاتە پێشەوە، توركیا بەناچاری بۆ ئەوەی جێنەمێنێت هەوڵیدەدا هەنگاو بەرەو دیموكراتی هەڵبهێنێت، بەڵام ئاستەنگی زۆری لەبەردەم بوو بۆیە ئاسان نەبوو.
لەدوای جەنگی جیهانی دوەم توركیا هەوڵیدا پشت لەڕوسیا بكات و ڕو لەڕۆژئاوا و ئەمریكا بكات چونكە قۆناغەكە واپێویستی دەكرد ، كلیلی ئەو هەنگاوەش بەرەو ڕۆژئاوا ڕوخانی دەسەڵات و دروستبونی پارتێكی دیموكراتخواز بوو كە لەو ئان و ساتەدا پێویستیەكی حەتمی بوو بۆ توركیا.
دواتر ناڕەزایەتیەكان لەنێو پەرلەمان تەقینەوە و دەرەنجامەكەشی دروستكردنی پارتی دیموكراتی توركیا بوو لەلایەن جەلال بایار و عەدنان مەندەرەس وهاوڕێكانی بوو .
زۆر لەمێژەوە پەیڕە و پڕۆگرامی پارتی دیموكراتی توركیا كە ئەوكات خۆی بە ئۆپۆزسیۆن دەناساند لەلایەن جەلال بایارەوە ئامادە كرابوو دەستەی دامەزرێنەرەكەشی پێكهاتبون لەجەلال بایار وعەدنان مەندەرەس و فواد كۆپرلو و ڕەفیق ئۆڕاڵتان، دواتر لەدوای ململانێیەكی درێژ خایەن بڕیارە گرنگەكە دراو پارتی دیموكراتی توركیا بەفەرمی ڕاگەیەنرا كە ئەوكات وشەی دیموكراتی وشەیەكی نوێ بو بۆ پاشگری ناوی پارتێكی سیاسی لای خەڵك وەك گاڵتەجاڕی باسی لێوە دەكراو گاڵتەیان بەوشەی دیموكراتی دەهات.
كۆتایی بەشی یەكەم