دەربارەی سەردەمی کۆرۆنا: گفتوگۆ لەگەڵ دکتۆر کەریم قەرەچەتانی
سازدانی: لەتیف حسێن
سەردەمی كۆرۆنا سەردەمێكە پڕلە ترس و دڵەڕواكێ و نیگەرانی تاك، بەهۆی نەخۆشی كۆرۆناو بێ متمانەیی تاك بە دەروروبەری، بەشێكی زۆری شارەزایانی بواری دەروونی پێیانوایە هەواڵی سووری كەناڵەكانی راگەیاندن هۆكاری سەرەكین بۆ ئەم ترس و دڵەڕواكێیە، بێگومان هەروەك چۆن كۆرۆنا كاریگەری لەسەر كۆی جومگەكانی ژیانی خەڵك داناوە، ئاوها كاریگەریی لەسەر دەوونی تاك و هەستكردن بە نائارامی دەخوڵقێنێ، بۆ ئەوەی خوێندنەوەیەكی دەرووننیانە بۆ سەردەمی كۆرۆنا بكەین و بپرسین ئاخۆ ئەم ترس و دڵەڕواكێیەی خەڵك هەیەتی تاچەند لەجێی خۆیدایە؟ لەگەڵ كۆمەڵێك تەورەو بابەتی تری تایبەت بە لایەنی دەروونی تاك لەم سەردەمەدا، گفتوگۆیەكمان لەگەڵ د. كەریم شەریف قەرەچەتانی مامۆستای زانكۆو دەروونناس سازكردووە...
-دەمەوێ سەرەتا ئەوەت لێ بپرسم، وەك دەروونناسێك و كەسێكی شارەزاو كاریگەر لەمبوارەدا، خوی،َدنەوەو قسەی تۆ بۆ ئەم سەردەمە، سەردەمی كۆرۆنا چییە؟
* لەڕاستیدا كۆرۆنا پەتاو نەخۆشی و ئافاتێكی جیهانییەو رووی لە دونیا كردووە، تا ئیستاش سەرچاوەی دروستبوون و چارەسەری و زۆر بابەتی تر هەن لەسەر كۆرۆنا هێشتا بەرچاوڕوونی تەواو لەسەر كۆرۆنا نییە، ئەوەی هەیە تەنها لەسەر وتی وتی و واتە وات بونیاتنراوە، خۆشت دەزانی وەك كۆمەڵناسێك شارەزاییت لەمبوارەدا هەیە، لەسایكۆلۆژیای كۆمەڵایەتیدا چ كاتێك شڵەژانی دروونی دروست دەبێت، ئەو كاتەی كە بابەتەكە تەمومژاوی بێت و ببێتەهۆی بڵاوبوونەوەی پروپاگەندە، كە خەڵك زانیاریی تەواوی لەسەری نەبێت، ئەمانەش هەمووی لە كۆرۆنادا هەیە، تا ئێستاش هەندێ باس لەوە دەكەن كە ئەم نەخۆشییە جەنگی بایەلۆژی نێوان ئەمریكاو چینە، دوایی وتیان لە شەمشەمە كوێرەوە پەیدابووە لەگەڵ كۆمەڵێك قسەی تر، هۆكارێكی تر لەسەر ئەوەی كە بابەتێك دەبێتە هۆی ترس و دڵەڕاوكێ، ئەوەیە كە بابەتەكە گرنگ بێت، كۆرۆناش بابەتێكی گرنگەو پەیوەندی راستەوخۆی بە ژیانی خەڵكەوە هەیەو بۆیە خەڵك لێی دەترسێ، بەڵام لەگەڵ هەموو ئەمانەدا دەتوانین بڵێین بەڵێ كۆرۆنا نەخۆشییەكەو ترسی هەیەو پێویستی بەخۆپارێزییە سەرباری هەموو واتەوات و پروپاگەندەكانیش..
من لە ماوەی پێشوودا راپرسییەكم لەناو سەنتەری شاری سلێمانی و بە بەشداری 159 كەس ئەنجامدا، لەو ژمارەیە 43% بەشداربووان گاڵتەی بە وەزعەكە دەهات و پێیوایە كۆرۆنا نییەو درۆیە، هەندێكیشی پێیوایە كە ئەمە بابەتێكی جدییەو ئەبێت لێی بترسین بە ترسێكی ئاسایی و خۆمانی لێبپارێزین، هەندێكیش بەرادەی تۆقین لێی تۆقیون، كاتێك تۆ لە كۆمەڵگەیەكیت هێشتا خەڵكێكی زۆر پێیوابێت كە ئەم نەخۆشییە بوونی نییە، تۆ چۆن ئەتوانیت بە خەڵك بڵێی خۆتان بپارێزن لێی و بەقسەشت بكەن.
دەمەوێ ئەوەش بڵێم كۆرۆنا لایەنی باشیشی بۆ ئێمە هەبووە، یەكێك لەوانە هەموومان دەزانین پێش كۆرۆنا هەموو خەڵك سەرقاڵی راكەڕاكی ژیان بوون و خۆیان و خێزانیان لەبیرچوبوەوە، بەڵام كۆرۆنا هەموومانی كردەوە ماڵەوەو وایكرد كەمێك ژیانی خۆمان بۆ خێزان و منداڵەكانمان تەرخان بكەین، لەنزیكەوە پەیوەندییە خێزانییەكان تۆكمە بكەینەوە، لەكێشەی منداڵەكانمان بپرسینەوەو رێنماییان بكەین، هەروەها كۆرۆنا وایكرد مرۆڤ كەمێك پشو بدات و هەر بەدوای پەیداكردنی پارەوە نەبێت.
هەورەها كۆرۆنا كۆمەڵێك شتی نادیاریشی بۆ دەرخستین، لەوانە دەریخست كە خەڵكی هێشتا وەك پێویست متمانەی بە بەحكومەت و دامەزراوەكانی نیە، توانای زانكۆكانی بۆ ئێمە دەرخست كە بەداخەوە تا ئێستاش شوێنی بەخشینەوەی زانیارییەو شوێنی داهێنان نین، ئەوەتا ئەوە مانگ زیاترە تا ئێستا نەتوانراوە كارێك بكرێت بابەتی خوێندنی ئۆنلاین بكرێتە نەخشەڕێی كاركردن و بۆیان ناكرێت، ئەبێت كۆمپانیا بیكات، ئەمە جگە لەوەی ئاستی هۆشیاریی خەڵكی بۆ ئێمە دەرخست، وەك وتم هەموو دنیا بەكۆرۆناوە خەریكەو خەڵك دەكوژێت، بەڵام هێشتا لای ئێمە باوەڕیان پێی نییەو تا ئێستا بەهۆی هەڵە تێگەیشتن لەدین دەڵێ ئەوەی خوا نەیكات نابێت، بۆ ئەوانە فەرموون كاتێك تووشی ریخۆڵە كوێرە بوون مەچن بۆ نەخۆشخانەو نەشتەرگەری مەكەن با بۆخۆی بتەقێت. لەكاتێكدا دین بەم شێوەیە نییەو مرۆڤ بۆ خۆپارێزی هان دەدات، چۆن ئەبێت بەشێوەیەك لە دین تێ بگەی كە بڵێی نەخۆشی نییە، بەشێك خەڵكی تریش بە هۆی فشار لەسەر دەروونی بەهۆی لەماڵەوەبوون و لەداخی حكومەت دەڵێن كۆرۆنا نییە، ئەمە جگە لەوەی میدیاكانیش رۆڵیان لەزۆر لەم كێشانەدا هەیە، ئەوەشمان بیر نەچێت بە فشەگرتن و ترس و تۆقین لە نەخۆشی كۆرۆنا هەردووكیان هەڵەو مەترسیدارەو بەداخەوە لەسەردەمی كۆرۆنادا لەم دوو حاڵەتەمان بینیوە، نەتوانرا مامەڵەیەكی تەندروستی لەگەڵاَ بكەین، نەترسین و خۆشمان بپارێزین.
-دكتۆر بەم قسانەی بەڕێزت بێت هێشتا ئێمە نەمانتوانیوە مامەڵەیەكی تەندروستانە لەگەڵ ئەم نەخۆشییەدا بكەین؟
*بەڵێ بێگومان ئێمە نەمانتوانی مامەڵەی تەندروستی لەگەڵ بكەین، نە حكومەت توانی وا بكات ئەوەی پێیوایە پروپاگەندەیە بۆی بكاتە راستی، نە لەئاستی تاكیش مامەڵەی تەندروستمان لەگەڵ كۆرۆنادا كرد، بیرمان نەچووە وەزیری تەندروستی لە یەكێك لە قسەكانی بەخەڵكی وت ئەبێت وریا بین كارەساتی مرۆیی گەورە بەڕێوەیە، كەچی دوای دوو رۆژ وتی هیچ نیەو موژدەی خۆش بەڕێوەیە، ئەكرێت خەڵك بزانێت لەماوەی دوو رۆژ چی روویداوە؟، ئەمەو دەیان لێدوان و قسەی جیاوازو زانیاریی دژ بەیەك بڵاودەكرێتەوە خەریكە گومانی خەڵك بكەنە راستی، لەسەر ئاستی تاكیش هێشتا ئەو ئاستە رۆشنبیرییەمان نییە كە لە بیركردنەوەی خورافی و ئەفسانەیی رزگارمان بكات، ئەمەش بەداخەوە لەناو شەهادەدارو بڕوانامەی بەرزیشدا هەیە، بەداخەوە ئەم بارودۆخە دەریخست ئاستی پەروەردەشمان لەچ دۆخێكدایە، نەمانتوانی پەروەردەكەمان بەشێوەیەك بێت كە بۆ بارودۆخێكی وەك سەردەمی كۆرۆنا كاریگەریی ئەرێنی هەبێت.
- یەكێك لەو كێشانەی كە زۆر زەقكراوەتەوە بەهۆی كۆرۆناوە كێشەی لەماڵەوەبوون و مانەوەی خەڵكە لەماڵەكانی خۆیان، كە بەهۆیەوە دەیان كێشەی خێزانی دروستكردووە، دەمەوێ بپرسم بەڕاستی لەماڵەوەبوون ئەوەندە قورسە تا ئەم هەموو كێشەیەی لێ بكەوێتەوە؟
*بە بڕوای من كێشەی خێزانی و كێشەكانی تری ئەم كۆمەڵگەیەی ئێمە كە ئێستا لەسەردەمی كۆرنادا زەقكراوەتەوە، بە روونی پێت بڵێم ئەمە پەیوەندی بە كۆرۆناوە نییە، ئەمە پەیوەندی بە ئاستی رۆشنبیریی و هۆشیاری تاك خۆیەوە هەیە، خۆ خەڵكیش هەیە لەماڵەوەبوونی نەبۆتە كێشەو ئاسایی ژیانی خۆی دەكات و پلانی بۆ خۆی و خێزانەكەشی داناوە، بیرمان نەچێت خۆ كۆرۆنا نەبوو كۆمەڵگەی ئێمە رێژەی تەڵاق گەیشتبووە چ ئاستێك، خۆ كۆرۆنا نەبوو مادەی هۆشبەرو تاوانی كوشتن و خۆكوشتن و تاوانەكانی تر لە چ ئاستێكدا بوون، ئەمانە پەیوەندی بە هۆكاری ترەوە هەیە، ئەمە پەیوەندی بە پەروەردەمانەوە هەیە، ئێمە بەداخەوە پەروەردەی خێزانی و سیاسی و رێك و تەندروست نیە، تۆ بە تەماشایەكی سۆشیال میدیا بۆت دەرئەكەوێ ئاستی هۆشیاریی و زانستی ئەم كۆمەڵگەیە گەیشتۆتە چ بارودۆخێك هەمووی خەریكی هێرشكردنین بۆ سەر یەكتری، ئێمە فێرنەكراوین هێرش بكەینە سەر رەفتاری هەڵەی یەكتری، لەبری ئەوە دەستمان كردووە بە شكاندن و جنێودان بە یەكتری.
-من ویستم ئەوەت لێ بپرسم كە ئاخۆ ژیان دوای كۆرۆنا لە پێش كۆرۆنا ناچێت و كێشەكان تاڕادەیەك كەمتر دەبنەوە، بەڵام بە قسەكانی تۆدا بێت، رەنگە دوای كۆرۆنا كێشەكان زیاترو گەورەتر ببن؟
* بەڵێ بێگومان كێشەكان زیاتر دەبن، لە پێش كۆرۆنا دەیان خەڵك دەهاتنە لای من كە نەخۆشی وەسواسی و راراییان هەبوو، كێشەی زۆر دەستشتن و خۆشتنی هەبوو، ئێستا ئەمانە زیاتربوون و دوای كۆرۆناش زیاتر دەبێت، كێشەی وەسواسی زیاتر دەبێت، بەهۆی دووركەوتنەوە لەیەكتری لەسەردەمی كۆرۆنا پێشبینی دەكەم دوای كۆرۆناش هەر بەهۆی كۆرۆناوە دوورتر بكەوینەوە، ئەمە سەرباری ئەوەی لەرووی ئابورییەوە كێشە دروست دەبێت، نەبوونی مووچە لەكاتی خۆیی و دابەزینی نرخی نەوت و كۆمەڵێك بابەتی تر، نەخۆشی خەمۆكی و زۆر نەخۆشی تر دروست دەكات، ئەمە جگە لەوەی كێشەكانی بەردەم كەرتی تەندروستی و متمانەی خەڵكی بەم كەرتە كەلێنی گەورەی تیا دروست ببوو.
بەڵام ئەوەشمان بیرنەچێت ئەگەر حكومەت بتوانێت لە ئێستاوە كە هێشتا كۆرۆنا كۆنترۆڵ نەكراوە، خۆی ئامادە بكات ، بۆ ئەوەی ژیانی خەڵكی رێك بخاتەوەو داهات و خەرجی خۆی بەباشی رێك بخاتەوە، دەتوانین هەندێ لەو كێشانە چارەسەر بكەین و رێگە نەدرێت دوای كۆرۆنا گەورە ببن.
-دواپرسیارم دەمەوێ پرسیاری رۆڵی میدیات لێ بكەم، ئایا میدیا توانیویەتی بە رۆڵی خۆی هەڵبستێت لەسەردەمی كۆرۆنادا؟
*میدیا لە كوردستان خەڵكی كردووە بە گیسكەكەی هەیاسی خاس، بەسەرهاتی ئەم گیسكەی هەیاسی خاسەیش هەموو خەڵك دەیزانێ، تۆ تەماشا بكە هەندێ لە میدیاكان من و تۆ ئەبەن بۆ سەر شاشەكانیان تا ئێوارە بەخەڵك دەڵێین كۆرۆنا جددیەو ئەبێـت خۆمانی لێ بپارێزین، دوای ئێمە خەڵكی تر دەهێنن یان پەیامنێرەكەیان دەخەنە ناو خەڵك و قسە دەكەن و دەڵێن كۆرۆنا نییەو فشەیەو پێویست بە ترس ناكات، ئەمە وایكردووە بینەرو بیسەر بخاتە ناو بەرداشێكەوەو نازانێ بە كێ باوەڕ بكات، ئەمكارەی میدیا كە دەیكات بە پێدانی زانیاریی هەڵەو قسەولێدوانی جیاوازو دژ بەیەك، گومانی لای خەڵك لەسەر كۆرۆنا زیاتر كردووەو بەجۆرێكە نازانێت كامە زانیاریی راست و دروستەو بە گوێی كێ بكات، سەرلەبەری هەموو ئەو قسەوباسانەی، ئەو پروپاگەندانەی لەم سەردەمی كۆرۆنایەدا بڵاوكرانەوە خەڵكیان بەجۆرێك لێكرد كە نەزانن چۆن مامەڵە لەگەڵ خۆیی و دەوروبەرو خێزانەكەشی بكات.