دوریس لیسینگ و (یاداشتی زێڕین)ی سامی هادی بۆ دایک
دوریس لیسینگ و (یاداشتی زێڕین)ی سامی هادی بۆ دایک
لە پەراوێزی نوسینەکانی (ئازاد عەلی) دا
نوسینی: ماجید خەلیل
دوریس لیسینگ، خانمە نوسەری ئینگلیز، فێمێنیست و براوەی خەڵاتی نۆبڵی ئەدەبیات لە ۲۰۰۷ دا، هەمیشە ڕۆمان و روئیاکانی خۆی، بەقەدپاڵی قەیرانەکانی ژنبوونەوە، ژانی لەدایکبوونی کەندڕو تەشاوێکی نوێ بوون بۆ دەرچوون و رچەشکاندن.
خانمە خەباتکارێک کە حەفتاساڵ نوسینەکانی ئاوێنەی پانوبەرینی نومایانی خەباتی ژن بوون. بەڵێ ئەو ئاوێنە وردو خاشەکانی لەسەر گۆڕی باوکەکان کۆدەکردەوەو بەزمانێ بانگی دەکردن، کە تاوەکو ئێستەیش یاساغە، تاوەکو ئێستایش نەبووەتە زمانی ژنانی دونیا.
ئەو لەتەواوی رۆمانەکانیدا( یاداشتی زێڕین، یادەوەرییەکانی هامسایەکی خاس، زاڕۆی پێنجەم و شیرینترین خەونەکان)، توانی قۆناغگەلێکی تاقەتپڕوکێن، لەو ئەزمونەی کە ژن پیایدا گوزەر دەکات، بەزمانی دایک، ئەو زمانەی کە (سامی هادی) دەڵێ: کەس لێی تێناگات، تێپەڕێنێ.
لەو قۆناغانەدا، ئەندێشەی کۆمۆنیزم، تاوەکو شۆڕشەکانی فیتی ئەرتەشی سور لە پەنجاکانی دەروازەی ئەوروپادا بەردەوام بوو، دواتر بەخۆدا چوویەوە، بێدەنگی سەرلەبەری سیحری نوسینی ئەوبوو، ئەم بێدەنگییە پەلیگرت بۆ سۆفیزم و عیرفان، لێرەدا ئەو چیغە دەسکردو غەوارانەی نێوان رۆحی ژن و عیرفانی تاڵ تاڵ هەڵکێشاو پێناسەیەکی وردتری ژنی بۆکردین.
لێرەداو لە سەهەندی پێناسەکانی دایکبوونی رۆمانی (یاداشتی زێڕین)دا، کە گەروی گەرمی فێمێنیزم وەک ئاوی سازگاریی بیابانێکی کاکی بەکاکی دەمی پێوەنا، هاوڕەگەزیی دەقێکی شیعریی سامی هادی لە پەراوێزی نوسینێکی ناوازەو نیانی (ئازاد عەلی) دەخەینە روو. ئەمەی خوارەوە دەقی شیعرەکەیە:
دایکم لەودیوی رووبارەکەوە
بە پەیژەی هەتاو
بەیانی باش لە ماسییەکان دەکات
دایکم
هەموو وەرزەکانی کرد بە خۆرباران
تا فرمێسکە ونبووەکانی بدۆزێتەوە
لەسەر گۆڕی باوکیشمان
ئاوێنەکانی کۆکردەوە
بەزمانی ئاوێنە بانگی باوکم دەکات
زمانێ ... دڵنیام
تەنیا دایکم لە رەنگی ئەو زمانە تێدەگات
ئازاد عەلی دێڕ بەدێڕ دنیابینی خۆی خرۆشاندووە، تونیوویەتی هەنگوینی نێو درەختێ دەربێنێ کە لە سەنای سیحری دایکدا لقوپۆپی پەنجەکانی سامی نوسیویانەتەوە، توانیوویەتی تا ئەو ئاستە بەرزبێتەوە کە بتوانێ دانەوێت تا بە وێناو وشەی ماچ دەستەکانی دایک راموسێت.
جگە لەوەی سەرکێشیکردووەو دیوارەکانی ئایدیۆلۆژیای تەنراوی دەوری دایکەکانی لاداوەو بەسانایی پێوارە پەیامدارەکانی ژنبوونی ئاشکرا کردووە.
سامی لە شیعرەکەیدا وێنای ژنێک دووردەخاتەوە لە مەترسییە مۆمیاکراوەکانی کۆمەڵ، کۆمەڵێک کە باوک تێیدا سەرقافڵەیە، بەڵام ئەو دیوێکی دیکەی باوک، لە پێناسەی ژنێکەوە بۆ ئێمەدەکات. هەمیشە ژن، لە پێناسەی نێرینەوە، ژن لە ئایینی نێرینەوە، ژن لە شیعری نێرینەوە بانگدراوە بەگوێکانیدا، وەلێ لەم شیعرەدا، ژنێک دەبێتە میری مەملەکەت و میتۆدێکی مرۆڤگەرا دادەڕێژێ، دیدێکی ژنانە، کە مرۆڤبوونی لێدەچۆڕێ دەخاتەڕوو، دیدێک تێیدا پیاو وەک مرۆڤ، باوک وەک مرۆڤێکی میهرەبان رەنگدەکات. بەڵێ دایکی سامی پێماندەڵێ:
باوک مەزن بوو
لە تەمەنیدا بەردی نەخستە سەربەرد
بەنیازی دروستکردنی دیوار!
بەڵێ تەواوی کلیلە وشەکانی ناو دەقەکە( دایک، خۆر، ماسی، فرمێسک، زمان، ئاوێنە، گۆڕ) تێکڕا لەچوارچێوەی تێگەیشتنی باو دەرهێنراون. وێنە شیعرییەکان وردەوردە خەریکن تابلۆی ژنێک دەکێشن، وردەوردە وێنەکە لە لاپاڵ و پێواردا روون دەبێتەوە. ئیدی لەزەمەنی ژنبووندا، کاتی نوسینی شیعرەکەی بێسارانی پێدەگا:
ئافتاو پێوار بی
وەختێ جە مەغریب ئافتاو پێوار بی
جەمینش جە بورج تەشاو دیاربی
بەڵێ لەم دەقەدا جەمینی ژنێک لە بورجی تەشاودا، لە دەڵاقەی دنیای پڕ لە زیندان و زەهری پیاوسالاریدا دێتە دەرێ.
ئیدی دایک، کە هێمای پێشڕەوایەتی ژنانی لەدەستدایە، پێویستە هەنگاو بنێت، ژن و پەیژە، ژن و سەرکەوتن، ژن و بەرزبوونەوە بەرەو ئاسۆو خۆر، ژن و سپێدەو بێدەنگیشکاندن، ژن و سڵاو، ژن و بەیانی باش، بەیانی باش لە کەشوهەوایەکی روونی ئاویدا، بەیانی باش لە ماسیی، ماسییەکان لە خەون و خەیاڵی ئەدەبدا، لە هێماودروشمی سیاسیدا، جاڕنامەی جیهانێکی میهرەبان و زرنگ و لاشەڕن.
لێرەدا، دایک دێت و هەموو وەرزەکان دەکاتە خۆرە باران. خۆرەباران لە زمانی شیرینی هەورامیدا، وشەیەکی لێکدراوی پڕبەپێستتری هەیە، ئێمە پێی دەڵێین (وارانەڕۆ). ئیدی قۆناغەکان، ئیدی هەوری رەش و زەڕەتاڵ، ئیدی گێژەڵوکەو فوی فەتواکان، ئیدی بەستەڵەکی زستانی ئایدیۆلۆژیای چەقبەستو و ئاژەڵگەرایی مۆدێرنە، ناتوانن پاپەیژەی پەیامی ژن بوون پەکبخەن، ئیدی ئازادی تاوێکی تێرو تەنراوی جەستەی هەموو وەرزەکانە، ئیدی وارانەرۆی پاکبوونەوەی غوباری غەیانە ئیستیرادراوەکانی دەوروبەری ژنبوونە.
دایک لێرەدا مژوڵی مەینەتێکی ژیانە،دەیەوێ فرمێسکە ونبووەکان بدۆزێتەوە.
دایک بۆخۆی دەریایە، دەریا بەدووی فرمێسکی ونبوودا دەگەڕێ، بەژنی بەرزی دایک لێرەدایە، لێرەدا سەری دایک فرودەهێنێ.
بۆیە شاعیر دەڵێ:
نا دەریا کۆناکرێتەوە
ئەم کارە بەقەد نووسینەوەی مهیرەبانی دایک سەختە
ئیتر بۆ دایک هیچ نانووسم
ئەمن شەڕی خۆشەویستی و
شەڕی کۆکردنەوەی دەریاو
شەڕی جوانیم پێ ناکرێ.
بەڵام سامی هادی خۆی ئەم شەڕە ناکات، خۆی پەڕەی سپی دەخاتە بەردەستی دایکی و بەدیارییەوەدادەنیشێ تا واژۆی جەنگی بۆبکات. ئیدی لێرەوە شیعرەکە رادەستی دایک دەکرێ وبۆخۆی خۆی دەنوسێتەوە، ئازاد عەلیش نوسیویەتی سامی هێند راستگۆیانە دوواوە، ناکرێ ئەم شیعرە رێک نوسینی دایکی نەبێ. بەڵێ ئەم شەڕە دایکی دەیکات، دایکێک فرمێسکی ونبوو دەدۆزێتەوە. ئەو گریانە پەنهانو پلیشاوانە ئاشکرا دەکا کە لەبەردەم تیغی تێڕامانی پیاودا سەربڕاون، بۆ ئەو نەریت و نوزەبڕاوانەی ئازادی دەگەڕێ کەزاتی زمانیی سەردەمیان نییە.
بۆیە دەڵێ دایکم بەزمانێ بانگی باوکم دەکات، کە کەس لەو رەنگی زمانە تێناگات. لێرەدا سامی هادی دایک دەکاتە داڕێژەرەوەی دنیابینی ژیان، دایک ئاوڕ لەرابردوو دەداتەوە، دایک گۆڕەکان دەدوێنێ، دایک وەفا سەوزدەکات و تابلۆ پەرتبووەکان ، دایک نومایانی دەنگەو پیاوێک کە هێزی زەبری ژیان رایکێشاوەتە گۆڕ، هێشتا نەمریی وەک دیارییەک دەکاتە کاژێرێک و ناهێڵێ زەمەنی لێبسێنرێ.
داواجار ناتوانم هاوپێچی شیعرێکی (رەوشت موحەمەد)ی خاڵؤم نەکەمە درێژەپێدەری ئەو گفتوگۆیەی نێوان دایکی سامی هادی و بابی لە ئاشیانی گۆڕدا، هێشتا بە پەنجەکانی دایکی هیواکانی رادەژەنێت.
بۆ باوكم، ئەو شاعیرەی تاقە یەك شیعری نەنووسیی
ئەو شاعیری جوانییەكان بوو
ئەم نهێنییە لەنێوان باوكم خۆیو گوڵەكانیدا مایەوە
تا بەیانییەك خۆم گوێم لێبوو
گوڵێك بانگی بابەی كردوو
دڵۆپێ شەونمی خۆیی دایێ
ئەمە مزنترین شیعر نییە؟
ئەو شیعر بوونە نییە
پەنجەی شاعیرانی جیهان نەخشەی بۆ كێشا
هەرلە "ئەدۆنیس"ە وە تا "شێركۆ بێكەس"
ئەو مەزن بوو
لە تەمەنیدا بەردی نەخستە سەر بەرد
بەنیازی دروستكردنی دیوار
ئەمە مەزنبوون نییە
ئەمە نێوەرۆكی فەنتازیترین
چیرۆك و ڕۆمانەكانی دنیا نییە ؟
هەرلە "قەدیسی نیكۆس "ە وە تا "حەساری شیرزاد حەسەن"
ئەو مناڵێك بوو بۆ خۆی
لە تەمەنیدا هاوەڵێكی لێی حاڵی نەبوو
ئەمە زمانی شیعری هەموو شاعیرانی دنیا نییە؟
هەر لە "ڕامبۆ"وە تا"لەتیف هەڵمەت"
ئەو شاعیری ژنانیش بوو
ئەم ڕاستییە یان لە دایكم بپرسن
من ڕۆژێ دایكمم نەبینی
تەرمی قسەكانی خۆی
تەرمی بۆ چوونەكانی خۆی
تەرمی پێشنیارەكانی… بنێژێ
من دایكمم نەبینی لە نێو كفنی ژیانا
دایكم مرۆڤ بوو
لەهەمووی گرنگتر دایكم بەزیندوویی ژیا
ئەمە پیاوی زیندوی نێو خەونی ژنەكانی دنیا نییە
هەرلە "دۆریس لیسینگ"ەوە تا "فروغ "
ئەو بۆ خۆی تۆوی گومان بوو
ئەم نهێنییە لە نێوان باوكم و تەزبیحەكانیدا مایەوە
تەزبیحەكانی باوكم زۆر درێژ بوون
هەر موروەی لەڕەنگێ بوون
هەندێجار ئەو سەری تەزیحەكانی باوكم ئەگەییە ئاسمان
هەندێ جاریش خەمە مووروی ڕۆئەكردە سەر زەمین و
ماڵەكەیان پڕ ئەكردین لە خشەخش
كەسێ نەبوو دان بە تەزبیحەكانی باوكمدا بنێ
باوكم هیچ سەبیلێكی بۆ تەزبیحەكانی خۆی هەڵنەبژارد
بەبێ سەبیل،
هەدێ جار كە تووڕە دەبوو
بەنەكەشی لا ئەبردوو
هەر بەبێ بەن
موورو بڵاوەیان ئەكردوو
پاشان خۆیشی لە نێویاندا دا ئەنیشت و
زیاد لە سەد جار
بە موورو وێنەی ئەكێشاو تێكی ئەدا.
وێنەی خەمێكی ئەكێشا
بەفرمێسكی چاوەكانی مووروەكانی تەڕ تەڕ ئەكرد.
هەندێ مووروی خوار دائەنا
ئەیوت ئەمە وێنەی ژیانە
موورویەكی سپی لەت ئەكرد
لەناوەوە ڕەشایی چاومانی ئەبرد
ئەیوت ئەمە دەروونی جوانی ئینسانە
باوكم وتی:
بەم مووروە گوماناویانە
وێنەی هەمووشتێ ئەكێشم
بەڵام ئەیوت :
بۆخۆم نەبێ ببمە موورو
ناتوانم وێنەی مردنتان بۆ بكێشم
زۆر جا مووروی بەجێماوی چاوی باوكم
لە سوچێكا، لەبن چڵێ لە سەوزایی حەوشەكەدا
لە ژێر پاژنەی پێڵاوێكا
زۆر جار مووروی بەجێكاوم لە كۆڵانا
لەبەر دەرگای هەنێ ماڵا ئەدۆزییەوە
من بۆ خۆم باوكمم دیوە
لە زستانا لەژێر موروودا خەوتووە
بۆ بەیانیش زۆر ڕازی بوو لە شەوەكەو
ئەیوت: سەرمام نەناسیوە
من بۆ خۆم باوكمم دیوە
كاتێ پارووی لەنان ئەگرت
چەند مووروویەكی تێئەكرد
دواییش ئەیوت:
شوكور بۆئەم پارووە خۆشەو
دەستی بۆ سمێڵی ئەبرد.
باوكمم دیوە،
موورووی بەخشیوە بەدایكم نەیویستووە
باوكم زۆر جا گومانی ئەهێناو ئەبرد
موورووی تازەی لێدروست ئەكرد