روئیا، ناخی چەپێندراوی سامی دەوروژێنێ‌

ڕەخنەی چاودێر 06/04/2020

ئازاد عەلی

چەپاندن (كبت) ئاڵۆزترین كێشەی دەرونی زۆربەی وڵاتانی موسڵمانە، بەڵام نوسەرو هاوڵاتی ئاسایی لە قسەكردن‌و نوسیندا، خۆیان لەو راستییە چەپێندراوە، نەبان دەكەن.
ساڵی 1979 كە چەپە ساندینیەكان سەردەكەوون، شاعیری شۆڕشگێڕیان (ئەرنستۆ كاردیناڵ) دەكرێتە وەزیری رۆشنبیری. دەستبەجێ‌، تێڕوانینی خۆی بۆ شیعری نوێی دوور لە كاریگەرییە خەفەكەرەكانی هۆش، بەناوی "چەند رێسایەكی نوسینی شیعر" دەنوسێ‌. تیایدا، كۆت‌وبەندی كێش‌و سەروا توڕدەدات‌و هەستەكان دەوروژێنێ‌. هەست بەسەر ئایدیۆلۆژیەتدا، لە شیعردا باڵادەست دەكات. لەمەوە، بوێری بۆ دەربازبو لە دەسەڵاتی سیاسی‌و هەژمونگەری نێرگەرایی (الذكوریە) كە بەرجەستەی جەستەو كرداری سەربەست، دەچەپێنن، دەستپێدەكات. ئەم نوسینە وەكو مانیفێستی ئەدەبی، شاعیرانی وروژاندووە. ئیدی شیعر لە زیندانی چەپاندن رزگار كراوەو سەربەستی‌و بێدەربەست، باوكسالاری لە عیشق لە دەسەڵات‌و لە جەستەی ژندا، دراونەتە بەر نەشتەرگەری ناخی خەفەكراوی ژنان.
لە ئەدەبیاتی كوردەواریدا، شیعری تەسەوف، تاڕادەیەك ئازاد بون. ئازادیەكە بەناوی تەسەوفەوە دەربڕاوە. بەڵام لەڕاستیدا، بە دەستكێشی تەسەوف، رەگەزەكانی چەپاندنیان لەناخدا دەركێشاوە. تەنانەت بە رەمز، خواو مەیخانەو مەی‌و جوانی ژنیان بە جۆرێ‌ ئاوێتە كردووە، لە زۆر لە شاعیرە ئیسلامگەرا و نەریتگەراكانی ئێستا، بوێرتر بون بۆ شكاندنی بتەكانی تۆقاندنی هزرەكان!
لە روانگە بەدواوە (كەمێكیش پێشتر) شاعیرانی گەرمیان‌و سلێمانی‌و هەولێر.. رادەیەك كەركوكیش، باش لە داب‌ونەریت راپسكان. مەلایان قانگیان دان‌و شكاتیان گەیاندە بارەگای بارزانیش. كاردانەوە كەم نەبوو بەرامبەریان، بەڵام كاروانەكە نەوەستێندرا.
شۆڕش، ئەگەر تەنها شۆڕشی سیاسی‌و عەسكەری بێ‌، سەركوتكەر بە سەركوتكەر دەگۆڕدرێتەوە. گرنگترین رەهەندی شۆڕش، ئەوەیە مۆتەكەی هەست‌و هزرەكان نەهێڵێ‌. تا ئەم مۆتەكانە مابن، سەربەستیەكان بونیان نییە.
شێركۆ بێكەس، قوبادی جەلی زادە، عەبدوڵڵا پەشێو، لەتیف هەڵمەت، فەرهاد شاكەلی، بەختیار عەلی، كەژاڵ ئەحمەد، تەڵعەت تایەر، ئەحلام مەنسور، حسێن عارف، محەمەد موكری، محەمەد عومەر عوسمان، فەرهاد پیرباڵ، تەلیعیەكانی هەولێر، سەلام محەمەد، لەتیف حامید، دڵسۆز حەمە، لازۆ، رامیار مەحمود، توانا ئەمین، عەتا محەمەد، شیرین.ك، نەزەند بەگی خانی، ڤینۆس فایەق، رەفیق سابیر، حەمەسەعید حەسەن، جەلالی میرزا كەریم، جەمال شارباژێری، پشكۆ نەجمەدین، جەمال غەمبار و تەرزە جاف. ئەمانە لە بواری خۆیاندا، پێش‌و پاش راپەڕین رچەیان شكاندووە. بەڵام هێشتا، مۆتەكەی بتەكان، كاریگەرترن. هێشتا هزرە جوانەكان لە شمشێرە ژەنگاویەكانی سەلەفیەتی ئایینی‌و كۆمەڵایەتی دەترسن.
سامی هادی، لە شیعری "روئیا"دا، ئاشكراتر لە هەوڵەكانی رابوردووی، پاچی هزری هەڵگرتووەو ئەمیش، كەوتۆتە سەرو پۆتەڵاكی بتی چەپاندن.. مەگەر هەر خۆی بزانێ‌ چەندیان ئازار داوە. با بكەوینە توێ توێ‌ كردنی شیعرەكە.

(١

چەند میهرەبان بویت روئیا

سەرخۆشیت بە پەنجە دەخەواندم

لەژێر سێبەری ماچ دا.. ژنانەی خۆت کۆدەکردەوە

بەیەکەوە، وەک پشکۆ

مژمان لە هەناسەی مانگ دەدا

کات دۆزەخ بوو

ئیتر هەموو روناکیەکانی سڕیەوە

شەویش بێ تاریکی

بوو بە بیرەوەری و لەگەڵتا ون بوو

٢

هیچ سێبەرێ نیە، روئیا لەتۆ بچێت

ئیت لە کەناری، چ بێدەنگیا

بەلەمەکەم داگیرسێنم و تۆیش

دوا سەمای باڵندەکانم بۆ بکەیت

ژیان ناوەستێ روئیا

ئیتر تەمەنە دەڕواو... ئاوێنە شکاوەکان

کۆدەکاتەوە

٣

پایز مردنی کۆتایی پەنجەرە نیە

باران مردنی کۆتایی خۆشەویستی نیە

روئیا 

هەموو تیشکەکان کۆدەکەمەوە

کە بە شەوی شەرابیان سپاردم)

لە كۆپلەی یەكەمدا.. نەرم نەرم رازە نهێنیەكانی دەدركێنێ‌‌و بە فلاشباكی هەست، ئاشكرای دەكات كە:
(1)
چەند میهرەبان بوویت، روئیا
سەرخۆشیت، بە پەنجە دەخەواندم
شاعیر، سەرخۆشی خەیاڵات‌و مەستی. پێكەوە خەوتن بووە، روئیاش بە پەنجەكانی، ئەو سەرخۆشییەی ئارام ئارام كردۆتەوە. ئەمەیە ئاوێتەیەك لە رۆمانسیەت‌و ریالیستیەتی خەیاڵدانی شیعر. بەردەوام دەبێ‌‌و ئاكارە نهێنیەكانی، لە چەپاندنەوە بۆ نهێنیەكانی شیعر دەگوازێتەوەو ئاخێكی تر دەردەبڕێ‌:
لەژێر سێبەری ماچ دا.. ژنانەی خۆت كۆدەكردەوە
(خۆزگە گوتبای ژنێتی خۆت)
بەیەكەوە، وەكو پشكۆ
مژمان لە هەناسەی مانگ دەدا
سێبەری ماچ، دەستەواژەیەكە، تەنها بۆ ئەوانە دادەهێنرێ‌ كە كەمترین ماچی خۆشەویستەكەیان كردووە. هەربۆیە دەڵێ‌: وەكو پشكۆ مژمان لە هەناسەی مانگ دەدا.
پشكۆ، چۆن دەچزێ‌ بە جەستەوە، ئەمیش تاسەی چەپێنراوی چواندۆتە پشكۆو مژی پێ لە هەناسەی مانگ داوە! وای لەو بوركانە دەرونییە.. چۆنی پژاندوە. ئەوەتا جوانتر بوركانە دەرونیەكە دەردەخات‌و دەنوسێ‌:
كات دۆزەخ بوو
ئیتر هەموو روناكیەكانی سڕیەوە
شەویش، بێ‌ تاریكی
بوو بە بیرەوەری‌و لەگەڵتان ون بوو
جگە لە دۆزەخی ئەفسانەیی، تەنها چركەساتی یەكەمی جوتبونی چەپێنراوێك، دەشێ‌ بشوبهێندرێتە دۆزەخی مەجازی! بەڵام دۆزەخێك، ئاگرەكەی ئاگری دەرون وا دادەمركێنێتەوە، تەواوی شەو دەكاتە شەوی بێ تاریكی‌و دەشیكاتە بیرەوەری‌و لەگەڵ جەستەی "روئیا"دا ونیان دەكات.
(2)
هیچ سێبەرێك نییە، روئیا لە تۆ بچێت
ئیتر لە كەناری، چ بێدەنگیا
بەلەمەكەم داگیرسێنم‌و تۆیش
دوا سەمای باڵندەكانم بۆ بكەیت
سامی هەڵچوو.. تەواوی زنەكانی (كانیلە) هەستی داداوەو سێبەرێك نەما لە "روئیا"كەی ئەم بچێ‌. كەنارێك نادۆزێتەوە، بە بێدەنگی بەلەمەكەی دابگیرسێنێ‌.. هەتا "روئیا" دوا سەمای باڵندەكانی بۆ بكات. سەمای باڵندەش، لەئاسماندا، بەربەستی سەربەستی نازانێ‌. دەفڕێ‌، هەڵدەگەڕێتەوە. دادەگەڕێتەوە. شۆڕدەبێتەوە. بەرزدەبێتەوە، ئیتر باڵندەیەو كەوتۆتە ئاسمانە سەما!
سەیر بكەن، لەم پایزی تەمەنەدا، لەم دوا ئەنەرژییەی پاشماوەی بەكارنەهێنراوی تاسە چەپێنراوەكاندا، سامی چۆن ناخی دەڕێژێ‌:
ئیتر تەمەنە دەڕوا و.. ئاوێنە شكاوەكان
كۆدەكاتەوە
شاعیر پێماندەڵێ‌، لەم تەمەنەدا، دەستمە دامێنتان، مەهێَڵن ئاوێنە شكاوەكانی چەپێنراوی تەمەنتان، وردوخاش بكرێ‌.. ئیتر كەڵكی كۆكردنەوەو سەلماندنەوەی جوامێری نەمێنێ‌.
(3)
پایز مردنی كۆتایی پەنجەرە نیە
باران مردنی، كۆتایی خۆشەویستی نیە
پاییز.. بۆ تەمەن هەڵوەرینی بەشێكی گەڵاكانی وزەو توانای ئاشكراو خەفەكراوەكانە. بەڵام شاعیر، دەزانێ‌، پەنجەرەی تریش ماوون، سەرەتاتكێی عیشق‌و لێكەوتە نهێنیەكانی عیشقی لێ بكرێ‌. بۆیە، "باران"یش مردنی كۆتایی خۆشەویستی نییە. لێرەدا دەیەوێ‌ بە خوێنەری راستەقینەی شیعر بڵێ‌، دوای بارانی عیشق، عیشقی دوای بەفیڕۆدانی ساڵانی بێ عیشق، تەمەن جارێكی تر، پەڵەی ئارەزوەكان دەداتەوە.. روئیا.
ئیتر، خوێنەر لەگەڵ "روئیا"دا بەرەو كۆتایی شیعر، كەمەندكێش دەكرێ‌‌و دەوترێ‌:
روئیا
هەموو تیشكەكان كۆدەكەمەوە
كە بە شەوی شەرابیانی سپاردم
كە چەپاندن بەزی، كە ئاسودەیی تەزی، ئیتر تیشكەكان ئاسانە عاشق كۆیان بكاتەوەو شەوە شەرابیەكان.. هەمووی دەبنە "لەعلی رومانیەكەی" نالی‌و ئەركی عاشقە.. تیشك‌و شەراب‌و پەنجەرەو باران.. بكاتە سەرگوزشتەی هەناسەی نوێی عیشقی روئیا!