خواندنەك كورت د چیرۆكا (نالینا كەمانجێ) یا (هاجانی)دا*
خواندنەك كورت د چیرۆكا (نالینا كەمانجێ) یا (هاجانی)دا*
عبدالرحمن بامەرنی
ژ 21 ناڤ و نیشانێن چیرۆكان، چیرۆك نڤیس (ئیسماعیل هاجانی) كومەلا خوە یا كورتە چیرۆكان، ب چیرۆكا هەشتێ (نالینا كەمانجێ) ناڤكریە و بۆ پالپشتیكرنا ڤی ناڤ و نیشانی، چەند رێزەك ل جهێ پێشگوتنێ، ل سەر نالینان نڤیسیە و سروشت و ژینگەهـ و ژیان ب نالینانڤە گرێداینە. ئەڤ پەرتووكە ژ قەبارێ ناڤین و 111 لاپەران بخوەڤە دگریت و ئەڤە كومەلا پێنجێ یە یا چیرۆك نڤیسییە، دهێتە وەشاندن.
بوچی نڤیسین:
د نڤیسینێن خوەدا من چ جارەكێ پرسیار ژخوە نەكریە، بوچی ئەز بنڤیسم، لێ د (نالینا كەمانجێ)دا، دو تشتان ئەز پالڤەدایمە ڤێ نڤیسینێ، ئێك: زمانێ هاجانی تایبەتی د نڤیسینا ڤێ چیرۆكێدا، زمانەك خوش و رەهوانە و ریتمەكا بێدەنگ دگەل خواندنا وێ هەیە و كارلێكێ دگەل هەستێن مرۆڤی دكەت، دەربرینێن ویێن شاعیرانەنە و ب قاس هوستایەكێ ئاڤاهییان د دانانا بەرێن بازیدا، پەیڤێن وێ كت كتە جهێن خوە یێن دروست گرتینە و ئاڤاهیەكێ جوان دروستكرینە، دو: د پرانیا ئەو چیرۆكێن من خواندین، چیرۆك نڤیسی پەیامەك یا هەی و د دووماهیا چیرۆكا خوەدا، (گولێ) دكەت و خواندەڤایێ خوە مەست دهێلیت و سەركەفتنا كورتە چیرۆكا هونەری ژی، د شارەزاییا چیرۆك نڤیسیدا یە و شێوازێ گولكرنا وی. هەر چەندە وەك خواندەڤا، رەنگە ئەز و هەر كەسێ ڤێ چیرۆكێ بخوینیت، دیدەڤانیێ بۆ توماركرنا ڤێ گولێ ددەین و بهەمی پیڤەران گولەكا دروستە، لێ ئەز ناڤەشێرم مرۆڤ خوشیێ ژ وێ گولكرنێ نابینیت و دووماهییا چیرۆك پێ هاتیە قفلكرن، خواندەڤا هەست ب گەلەك تشتان دكەت، كو چیرۆك نڤیسی ئەو نەفەس دگەلدا نەبوویە، لێ ڤەگەریتڤە.
چیرۆك ب كورتی
چیرۆكنڤیس خواندەڤای دكێشیتە جادوویا ئاوازان و ژڤێ جادویێ، گەنجەك ب تشتێن بەردەست، وەك (كولندی و شفتانێ هنارێ)، كەمانجەكێ دروست دكەت و دگەل تڤ تڤا وێ، رولێ بابی دهێت و د بێژیتێ، من تو دانایە بەر خواندنێ ببیە ماموستا یان دەلۆی.! دەلی ژی، مەبەستا وی پێ (مترب و دەلینە)، كو تا ڤان سالێن دووماهیێ ژی ئەگەر كەسەكی كارێ موزیكێ و ستران گوتنێ بۆ خوە كربایە پیشە، دا بێژنی ما تو موتربی یان ما تو دەلی)، پشتی ئەو گەنج قوناغا ناڤنجی تەمام دكەت، ئەو و هەڤالەكێ خوە دچنە باژێرێ مووسل بۆ تەماكرنا خواندنێ و هەڤالێ وی دچیتە خانا ماموستایان و ئەو بەرەڤ بەغدا ژ بۆ خواندنێ ل پەیمانگەها هونەرێن جوان دهێتە وەرگرتنێ، پێنەڤێت ئەڤە ژی ب دزیكی بابێ ویڤەیە، كو حەز دكەت ببیتە ماموستا. هەژارییا وی و دوركەفتنا وی ژ كومەلگەهێ لێ ژیایی، كومەلگەهێ گوندیاتی، هەمی تشتەكێ (خاڤ)ن ل بەر دەستێ چیرۆك نڤیسی، وەك هەڤیرینە و چاوان وی بڤێت و حەزبكەت، دەربرینێن جوان ژێ د نڤیسیت، وەك (ئەڤە جارا ئێكێیە تو پەنتەلوونی دكییە بەرخوە، تشتەكێ هەی دبێژنێ ئۆتی). ل بەغدا چایخانا نابینا دبینیت و هەمی موزیكژەنن و سەروكێ تپێ ناس دكەت و د دەرفەتەكیێدا، دگەل وان دچیتە مالا پاشای و ئەو وەك (نابینا)، بۆ ژنێن كوچكێ ئاهەنگا موزیكێ پرێڤە دەبن و ئەو وەك لێدەرێ تومبلكێ دگەل وانە و ل خواتر خواستنێ، پاشا پاران ددەتە وان و دو پێنج دینارێن سور دكەتە د بەریكا ویدا، ئەڤە ژی پشتی ئەو ژی وەك نابینا خوە حتم نیشان ددەت.
تەكنیك
ئەگەر ل ئاڤاهیێ چیرۆكێ بنێرین و ئەو تەكنیكا نڤیسەری پێ چیرۆكا خوە نڤیسی، دێ‌َ بینین زێدەتر سەنگا نڤیسینێ دایە سەر دو بابەتان، ئێك، مفا وەرگرتن ژ دەستەواژەیێن كەڤن و كەلتوری و ژیارا گوندی و باژێری و یا دویێ، كو ب هزرا من، سەركەفتنا چیرۆكێ زێدەتر خوە دڤی ئالیدا دبینیت، زمانێ چیرۆك پێهاتیە نڤیسین، زمانەكێ لێكدای و دەربرینێن جوان و مرۆڤ دزانیت، كو چیرۆكنڤیسی گەلەك سەنگا خوە دایە سەر. ژڤان هەر دو خالان ژی دێ بینین، نڤیسەر وەك گەریدەیەكی، لدویڤ تشتێ ناموو دگەریت، وێنەكرنا گوندی و هزركرنا گوندی و خەونێن بابەكی، كو كورێ وی ببیتە ماموستا و ل كومەلگەهەكێ رێز ل ماموستایان دهاێتە گرتنێ و رەنگە لدەف گوندییا باشترین پلا زانستی ژی بیت. تێكەلبوونا سروشتی دگەل خەونێن كارەكتەرێ چیرۆكێ، دەما هەر تشتی لدوررێن خوە دبینیت ئاواز ژێ دەردكەڤن، گڤەگڤا بای و شرشرا ئاڤێ و دەنگێ بالندان و تا دەنگێ گیانەوەران و هەر تشتەكێ د سروشتی و ل دەردوورێن وی، ژەنینەك یا هەی، بوویە ئەو ژی بەرەڤ دروستكرنا ئامیرەكیڤە دچیت، كو دەنگەك ژێ دەركەڤیت و ئەگەر سروشتی بخوە دەنگ هەبیت، وی دڤێت ئەو ببیتە خوادنێ دەرئێخستنا ڤی دەنگی. ژڤێ هزرێ، ئەو بەرەڤ قوناغاكا دییا خواندنێڤە دچیت و پشت ددەتە خەونا بابێ خوە و لدویڤ خەونا خوە دگەریت، پەیمانگەها هونەرێن جوان، جهێ ئاڤاكرنا بەهرەمەندان، ئەڤێن هونەری گیانێ وان داگیركری، كو د وی سەردەمیدا پەیمانگەهـ بتنێ ل پایتەختی هەی. كولانەك وی دكێشیتە خوە، نەكو كچەكا جوان لێ هەیە، لێ ژبەركو دەنگێ موزیكێ ژ مالەكێ دهێت، هەر چەندە سەرگێژی و قوتان ژ وێ كولانێ بۆ ددوفرا دهێت، لێ دبیتە هەڤالێ نابینایەكی و دگەل چەند نابینایێن دی، تیپەكا موزیكێ پێك دئینن، گرێدانا نابینا ب موزیكێڤە و ساخكرنا ئاهەنگەكا موزیكێ تایبەت بۆ ژنێن كوچكێ، ژبەركو نابینا نەشێن زێدەگاڤیێ بكەن و چاڤ گرتی دێ كارێ خوە كەن و ژن ژی ب ئازادانە دێ شێن كەیف و سەما خوە كەن، هەر چەندە، ئەو گەنج و ئەڤ ژنێن نیڤ رویس و ل بەر سینگا وی هەمی جورێن سەمایێ دكەن، لێ ژبەركو دڤێت ئەو خوە نابینا دەربێخیت، گەلەك تشتان كو بۆ وی دخوەش، ژ خوە دكەت. ژڤان روودانێن ل بەر دەست ژی، هاجانی خوە ل سەرێ دیوانێ دیتیە و رووان بكەیفا خوە ب كەیفا خوە و هوستایانە دروستكرینە، تایبەت ئەڤێن هەستا ئەڤێن حەز ژ هونەری دكەن، ئەڤێن حەز ژ زمانی و رەهوان بێژیێ دكەن، ئەڤێن ژیانا گوندا و دەستپێكا سالێن هەشتێیان ژ چەرخێ بوری دیتی، ئەڤێن بەشەك ژ مێژوویێ و ژیانا پاشا و كوچكێ خواندین و ئەڤێن حەز ژ خواندێن رەخنەی دكەن و تایبەت یێن دەروون شیكاری، دێ بینن كو ئەڤ كوما كەرەستان، ل بەر دەستێ كەسەكێ سەربور دڤان هەمیاندا هەی و سەربور د نڤیسینێدا هەی، دێ دەمەكێ خوش بیت، هەم دگەل خواندنا چیرۆكێ و هەم ژی رۆژێن پشتی خواندنا چیرۆكێ، كو دێ روودانێن چیرۆكێ دناڤ هزر و مێشكێ ویدا مینن. بوویە دێ بینین كو نڤیسەری ل سەر چەند تەوەران كار كریە و ڤیایە هەستێن خواندەڤای بۆ چیرۆكا خوە راكێش بكەت، ئەو ژی ژیانا گوندان و بیركرنا وان، هەڤالینی، خەونێن تایبەت و مرۆڤ لدویڤ خەونێن خوە بچیت، ژیارا گوندیەكی دناڤ باژێریدا و چەندین تشتێن دی.
دەرهاڤێژ:
ژ خواندنا ڤێ كورتە چیرۆكێ ژی، چەندین دەرهاڤێژە دكەڤنە بەرچاڤ و گرنگترینێ وان، وێنەكرنا ئاوازێن خەمگینە، دەما مرۆڤ تشتەكی حەز بكەت و ئەو تشت وەك مرۆڤی نەهێت! خەونا وی بۆ موزیكێ و خەونا بابێ وی كو ببیتە ماموستا و ژیارا گوندی و هەژاری و ئەڤە هەمی ژی ئەو بابەتن، كو برەنگەكی و دویان كارتێكرنا خوە ل سەر ژیان و پێشكەفتنا مرۆڤی و ژینگەها مرۆڤ تێدا دژیت دكەن، كورتییا وێ ژی، نە هەر ئاوازەكا هاتە بەرگوهێن مرۆڤی، ئاوازێن سەماكرنێنە و بەلكو پرانییا هەرە زێدە ژی، نالینن.