رۆحی دیستۆپی

ڕەخنەی چاودێر 19/11/2018

رۆحی دیستۆپی

دانا ئەحمەد


دیستۆپیا (Dystopia)، ئەو چەمكە ئەدەبییەیە، دەبەخشرێتە ئەو كارە ئەدەبیانەی باس لە نالەبەری رەوشی ژیانی تاك و كۆمەڵگە دەكەن، بە تایبەتی ژانری رۆمان. بەرتەسك كردنەوەی ئازادی و دیلكردنی كۆمەڵگە بابەتی سەرەكی دیستۆپیایە، جا ئەو رەوشە چ سیاسەت یان ئاین یاخود تەكنەلۆژیا بیخولقێنێ‌. گەر (utopia) یۆتۆپیا بریتی بێت لە شوینێكی تەواو لەباربۆ ژیان، ئەوا دیستۆپیا بریتییە لەو شوێنەی كە مرۆڤ وەك تاك و لە رێگەی تاكیشەوە بەشێكی كۆمەڵگە تێیدا بە نائارامی دەژین، وەك لە رۆمانەكانی (Nineteen Eighty-Four/ هەزارو نۆسەدو هەشتاو چوار) ی جۆرج ئۆریول،  (The Handmaid's Tale/ سەربوردەی خزمەتكارەكە) ی مارگرێت ئاتهوود، و (The iron heel/ پاژنەی ئاسنین)ی جاك لۆندن  و هتد ....وێنەكراوە.
هەرچەندە، بە تێپەربوونی كات دیستۆپیا فۆرمێكی فراوانتری وەرگرت، لە رووی  بەكارهێنانی بۆ تێكرای ئەو كارانەی باس لە رەوشی نائارامی ژیانی كۆمەڵگە دەكەن، بەڵام سەرەتای بەكارهێنانی دیستۆپیا بریتییە لە  دەرخستن و ناساندنی كاری ئەو رژێمانەی كە كۆمەڵگەیان دیلكردبوو لە پێناو مانەوەیان لە لوتكەی دەسەڵاتدا و رەخنەگرتن بوو لەو وەرگەرانە ئایدۆلۆژییەی كە دیستۆپیا بەرهەم دێنێت،  بابەتی ئەم نووسینەش لەو چوارچێوەدا خۆی دەبینێتەوە. بەبێ‌ دروستكردنی رەوشێكی دیستۆپی، مانەوەی تاسەر لە دەسەڵاتدا ئەستەمە، ئەو رەوشەش لە رێگەی چاندنی ترس و بڵاوكردنەوەی پروپاگەندە بۆ شەرعیەت دان بە تێكرای كارەكانی دەسەڵات لەلایەك، لە لایەكی دیكەوە بە پیرۆزكردنی دەسەڵات و كارەكتەری سوپەرمانی و بەستنەوەی كۆتایی كۆمەڵگە بە كۆتایی خۆیەوە، لیرەوە دەگەین بەو راستییەی كە رەوشی دیستۆپیا بەستراوە بە كەسیك یاخود گروپێك كە روحی دیستۆپیایان هەبێت، .
مرۆڤـ هەمیشە لە نێو دوو بازنەدا دەخولێتەوە، بازنەی دەرەكی و بازنەی ناخ ،یاخود ژینگەی گشتی و ژینگەی خودی، ناخ ئەو ژینگەیە كە مرۆڤـ ئازادتر و ئازایانەتر لە چاو ژینگە دەرەكییەكە هەناسە و كاری تێدا ئەنجام دەدات. زۆربەی كارەكانی مرۆڤـ لە ژینگەی دەرەكی دەرئەنجامی كاریكی كراوە لە ژینگەی ناوەوەی خودی مرۆڤەكە، تەنها وەرگێرانییەتی  بۆسەر زەمینی واقع. واتا هەركارێك مرۆڤـ دەیكات پێشتر ئەو كارە لە ناخی مرۆڤەكەدا ئەزموونكراوە و، تا رادەیەك ئەنجام بەدەست هاتووە، هێندە نەبێت كارەكە بۆ بەرجەستەبوونی ئەنجام لە واقعدا دووبارە دەكرێتەوە، بەڵام ئەم گشتاندنە تێكرای كارەكان ناگرێتەوە، چونكە روودەدات مرۆڤـ پەلكێش بكرێت بۆ سەركێش و كاردانەوە و كارپێكردن، لەو حالەتانە مرۆڤـ نە ئامادیی هەبووە، نە ئەنجامی لێ دیارە. لەبەر ئەوە دەتوانین بڵیین هەموو بكەرێكی ئامادە لە ستەمكردن هەڵگری رۆحی دیستۆپیا نییە، كارەكتەری دیستۆپیی بەدەر لە هەبوونی ئامانجێك تا هەوڵی بەدەستهێنانی بدات، خاوەن ناخێكی ستەمكارە،واتا ئەوە بە تەنها ئامانج نییە كە ئاشوب دروست دەكات، بەڵكو ئەوە رۆحی كارەكتەرەكەیە لە ئەزەلەوە هەڵگری دیستۆپیایە.
بە چاوخشان بە قۆناخی پێش دیستۆپیا لە هەر كۆمەڵگەیەك، دەگەین بەو راستییەی كە كارەكتەری دروستكەری دیستۆپیا سەرەتا وەك فریادرەسێك خۆی پێناسەدەكات و كار لەسەر راكێشتنی سۆزی گشتی كۆمەڵگە دەكات لە رێگای ناساندنی ئایدۆلۆژییایەكی گشتگری شیاو بۆ ژیان، دوای كۆبونەوەی كەسانێك لە چواردەوری ئەو ئایدۆلۆژییە و كاركردن بۆ بەدیهێنانی،ئەو كەسانە دابەش دەبن بەسەر دوو گروپ یاخود دوو بەرە،كە پێكدێن لە بەرەی شوێنكەوتوان و بەرەی لایەنگر، دواتر بەپێ‌ ی ئەزموون و شارەزایی هێڵەكانی كاركردن دەكێشرێت، شوێنكەوتووان لە پێگەكانی كاردا جێگیر دەكرێن. چەسپاندنی ئەم ئایدۆلۆژییە پێویستی بە تێكۆشان و شۆرشە،جا چ شۆرشی سپی یاخود ئاشتیانە بیت، یان شۆرشی چەكداری بێت، بەڵام هەموو شۆرشگێرەكان كارەكتەری دیستۆپی نین و هەموو شۆرشەكان دواتر دیستۆپیا دروست ناكەن. گومان لەوەدا نییە بێ‌ هەبوونی شوناس و ئایدۆلۆژی هیچ مەفهومێك لە دروستبوونی شۆرشدا نییە، بەڵام لە قۆناخی تێكۆشان بەشی زۆری چاوەكان لە گرتنە دەستی دەسەڵاتە زیاتر لەوەی چەسپاندنی ئایدۆلۆژیا بێت. دووركوتنەوە لە ئایدۆلۆژی و دووبارەكردنەوە چەوتییەكان، سەرەتایی دروستبوونی دیستۆپیان، كە پەیوەستن بە كەسی یەكەمی دەسەڵات لە پێناو مانەوە لە لوتكە پەنایان بۆ دەبات، ئەوش لەبیرنەكەین كۆمەڵگە پێش گروپ و كارەكتەری دیستۆپی بەرپرسیارە لە خولقاندنی دیستۆپیا.
لە ئەفسانە رۆمانی (كێڵگەی ئاژەڵان/Animal Farm) دا، (جۆرج ئۆریول)ی گەورە رۆمان نووسی ئینگیلیزی، لە رێگەی سیمبوڵەكردنی كێڵگەیەكی ئاژەڵی، باس لە بارو دۆخی كۆمەڵگەی روسیا دەكات لەسەردەمی (نیكۆلاسی دووەم/Nicholas II) ،دواتر ئەو دۆخە دیستۆپییەی كە دوای روخانی نیكۆلاسی دووەم لە لایەن شۆرشگێرەكان دیتە ئاراوە بە هۆی دوركەوتنەوە لە ئایدۆلۆژییای سەرەكی و دووبارەكردنەوەی چەوتییەكان. مستەر جۆنس، خاوەنی كیڵگە ئاژەڵییەكە، تەنها بیری لە خۆشبەختی خۆی دەكردەوە، خواردنەوەی بەردەوام تا رادەی مەست بوون و بێ‌ ئاگایی لە برسێتی و ئازارەكانی ئاژەڵانی لێ‌ دەكەوتەوە، سەختی و زۆری ئەو كارانەی ئاژەڵەكان دەیانكرد یەكسان نەبوو بەو برە خواردنەی كە پێیان دەدرا، جۆنس رۆڵی كەسایەتی نیكۆلاسی دووەمی دەگێڕا. ئاژەڵەكانی مستەر جۆنس لەم رۆمانەدا تەنها هێمایەك نین بۆ كۆمەڵگەی روسی، بەڵكو رۆلی شۆرشگیرانی (بۆلشێڤیك /Bolshevik) دەبینن، ئەو نەهامەتیانەی ئاژەڵەكان بەدەست خەمساردی و كەمتوانایی جونسەوە دەیان چەشت، پێشاندانی ئەو نەهامەتییە بوو كە كۆمەڵگەی روسی بەهۆی ناشارەزایی دەسەڵات و بێ‌ ئاگایی نیكۆلاسی دووەم تێدا دەژیا. جۆنس وەك یەكەم رۆحی هەڵگری دیستۆپی لە رۆمانەكەدا خۆی پێناسە دەكات، تێكرای ئاژەڵەكان بەكاردەهێنێت لە پێناو ژیانی خۆیدا، رزگاربوون لەو نەهامەتییە ئەو بیركردنەوە بوو، كە بووە سەرەتای شۆرشێكی تازە. ئۆلد مەیژە( Old Major)بەرازە پیرەكە، كە رۆڵی ماركسی دەگێرا و سەركردایەتی ئاژەڵەكانی دەكرد، سەركەوتوو بوو لە گەیاندنی پەیامەكەی دەربارەی ژیانێكی شیاو و یەكسان بۆ تاكەكانی كێڵگە، توانی ئاژەڵەكان لە دەوری خۆی كۆبكاتەوە و ئایدۆلۆژییەكی نوێ‌ بۆ داهاتوویەكی باش لە زەینیاندا بچەسپێنێ‌ لە رێگەی گێڕانەوەی خەونێك كە پربوو لە ئاسودەیی و ئازادی تاك لەلایەك، لە لایەكی دیكەوە باسكردنی نەهامەتییەكانی ژیان لەسایەی ستەمی ئەو مرۆڤەی كە خۆی بە خاوەنیان دەزانێت، وەك هێمایەك بۆ ماركس كە رەخنەی لە دەسەڵاتی سەرمەیاداری دەگرت و باسی نەهامەتی چینی كرێكاری دەكرد.دوای مردنی ئۆڵد مەیژە،رێبەریكردنی ئازادیی كێڵگە دەكەوێتە ئەستۆی سێ‌ بەراز. ناپلیۆن/Napoleon ، سنۆباڵ/Snowball و سكێلر/Squealer ئەو سێ‌ بەرازە بوون، توانییان كار لەسەر ئەو شوناس و ئایدۆلۆژییە بكەن كە ئۆلد مەیژە باسیكردبوو، لە رێگاری دارشتنی درۆشمانێك كە تێكرای لە یەكسانی كارو ژیان خۆیان دەبینیەوە لەوانە"چوار پێیەكان یەكسانن، دوو پێیەكان دوژمن" یان " ئاژەڵەكان نابێت پۆشاك بپۆشن"  ، توانییان ئاژەڵەكان زیاتر هۆشیار بكەنەوە و ئامادەیان بكەن بۆ راپەڕین. ئاژەڵەكان راپەرین، مستەرجۆنس نەیتوانی بەر بەو تورەییە بگرێت، راكردن تاكە رێگا بوو بۆ رزگاربوون لە دەست ئاژەڵەكان، كێڵگە بەتەواوی كەوتە دەست ئاژەڵەكان و ژیانێكی نوێ‌ دەستیپێكرد. ناپلیۆن كە ئاماژەبوو بۆ كەسایەتی (ستالین/Stalin) هەوڵەكانی چركردەوە بۆ كۆنترۆڵكردنی دەسەڵات و لەناوبردنی ئەو بەربەستانەی كە هەڕەشە بوون لەبەردەم ئەو هەوڵانە، ئەوەش لە رێگای چاندنی ترسی گەرانەوەی مرۆڤـ بۆ كێڵگە و بەخشینی شەرعییەت بە هەنگاوەكانی، بە پێچەوانەوە سنۆباڵ زیاتر گرنگی بە رۆشنبیری و ئامادەیی ئاژەڵەكان دەدا، لای سنۆباڵا ئازادی تاك و یەكسانی لە ماف گرنگترین بنەمای ژیانی كێڵگەیە، سنۆباڵ رۆڵی كەسایەتی (ترۆتسكی/Trotsky) بەرجەستەكردبوو لە رۆمانەكی ئۆریولدا. ئاژەڵەكان زیاتر پابەندبوون بە سنۆباڵ، ئەو پابەندبوونەش وای لە ناپلێون كرد بیر لە رێگاگەلێك بكاتەوە بۆ كۆتایی هێنان بە هەنگاوەكانی سنۆباڵ، دەتوانین سەرەتای ئەو هەنگاوانە بە سەرەتای دروستبوونەوی دیستۆپیا لەم رۆمانەدا دابنێین. سكێلر كە ئاماژە بوو بۆ (ڤیاچیسلاڤـ مۆلۆتۆڤـ/Vyacheslav  Molotov)  كە هەمیشە وەك ووتەبێژی ناپلێون دەردەكەوت، بەهۆی لێهاتووی لە قسەكردن كاریگەریی تەواوی هەبوو لە پەلكێشكردنی ئاژەڵەكان بە لای ناپلیۆندا، هەمووكات بە هۆی بیانوویەكی رازیكەر شەرعیەتی بە هەنگاوە خراپەكانی ناپلیۆن دەدا، رۆلێكی گەورە بینی لە دروستكردنی گروپێكی تۆقێنەر لە سەگەكان، كە لە لایەن ناپلیۆنەوە بەكاردەهێنران بۆ سەركوتكردنی ئەو ئاژەڵانەی ریگربوون لە بەردەم دەسەڵاتەكانی و یاخوود هەرەشە بوون بەسەر ئایندەی ریبەرایەتییەوە، سەگەكان وێنەی دەزگای (كەی جی بی/KGB) ی روسیا بوون لەسەردەمی ستالیندا. سنۆباڵا بە هۆی پرپاگەندە و تۆمەت دروستكردنەوە وەك یەكەم رێگر لەبەردەم ناپلیۆن، بەهۆی هێرشی سەگەكانەوە دەرپەڕێندرا، كێڵگە بە تەواوی كەوتە ژێر كۆنترۆڵی ناپلیۆن، بۆ كپكردنی دەنگی نارازیی ئاژەڵەكان، چاندنی ترسەكان زیاتر بوون، كە تەنها خۆی لە گەرانەوەی مرۆڤـ نە دەبینیەوە بەڵكو گەرانەوەی سنۆباڵیشی هاتە سەر. ناپلیۆن رۆژ بە رۆژ زیاتر لەو بنەمایانە دووردەكەوتەوە كە ئایدۆلۆژیای شۆرشی لەسەر بونیاتنرابوو، دروستكردنەوەی چینایەتی و كاركردنی لە رادەبەدەر بە ئاژەڵەكان و برسیكردنییان وە سەردەمی جۆنسن، بەكارهێنانی بەرهەمی ئاژەڵەكان لە پێناو خۆیدا، چەسپاندنی ئایدۆلۆژیایەك كە تەواو دووربوو لەوەی پێشتر، گۆرینی بنەماكان، لەوانە " چوار پێیەكان یەكسانن، دوو پێییەكان دوژمن" گۆڕا بۆ " چوار پێیەكان یەكسانن، بەڵام هەندێكیان زیاتر یەكسانن". ئاژەڵەكان بە ئاشكرا ئەو نەهامەتییانەیان دەبینی كە ناپلیۆن بەسەریدا دەسەپاندن، بەكارهێنانی پۆشاك و جێ‌ ی خەوتنی جۆنس لە لایەن ناپلیۆنەوە ئاماژەیەكی ترسناك بوون لە رۆحی ناپلیۆنەوە، رەوشێكی وای دروستكرد كە ئاژەڵەكان بیر لە جێهێشتنی كێڵگە بكەنەوە، كە پەرتەوازەیی ویرانكاری كێڵگەی بەدوای خۆیدا هێنا.
بە تێگەیشتن لەم رۆمانە، دەگەین بە راستییەی بەدەر لە بوونی رۆحێكی دیستۆپی، هۆشیاری تاك و كۆملەَگە لە دەست نیشانكردنی چەوتییەكانی دەسەڵات و بێ‌ دەنگ بوون لە ئاستیان هۆكاردن لە خولقاندنی دیستۆپیا، دیستۆپیایەك كە كۆمەڵگا بەرەو لاوازی و هەڵدیر دەبات ژیان تا سنووری بزربوون تەسك دەكاتەوە. رۆمانە دیستۆپییەكان مەبەستییان تەنها پێشاندانی نەهامتییەكان نییە، بەڵكو گەیاندنی وانەیەكی مێژووییە بە تاك و كۆمەڵگا، تا زیاتر هۆشیار و ئامادەبن لە ئاست هەموو ئەو هەنگاوە دیستۆپیانەی كە لە داهاتوو بەسەریاندا دەنرێت.