ئەدیب و سیاسەتکردن، ماریۆ ڤارگاس یوسا و ڤاسلاف هاڤل

ڕەخنەی چاودێر 13/09/2018

نزاری ئاگری
و.شوان ئەحمەد

ئایا ئەدیب دەست دەدات بۆ ئەوەی ببێتە سیاسەتمەدار؟ خەڵكانێك ئەوە بە ئەدیب ڕەوا نابینن، لە جیهانی نووسین دووركەوێتەوە و تێكەڵ بە كاروباری گشتی بێت، لەبەر ئەوەی ئەدیب لە فەزای هونەر و ئەندێشە و خەوندا دەسوڕێتەوە و دنیای ئەو، بریتییە لەو قەڵەم و لاپەڕە سپیەی لەبەر دەمیدایە، هەرچی كەسی سیاسیشە، سەرقاڵە بە كاروبار و پەیوەندی و گیروگرفتە زۆرو زەوەندەكانی كۆمەڵگەوە، ئەویش لە ڕێی پشتبەستن بە دامەزراوە و یاساوڕێسا و دیاردە ئاڵۆز و بەیەكداچووەكانەوە. بەڵام خۆ ئەدیب بوونەوەرێك نییە لە دەرەوەی كۆمەڵگەو مێژوودا بێت. ئەویش كەسێكە هاوژیانی خەڵك و خوای دیكەیە و لەناو خۆشیەكانیاندا بەشدارە و كۆست و بارگرانیەكانیشیان لەگەڵدا بەش دەكات. كەواتە بۆچی مافی ئەوەی نەبێت، بگاتە ئەو پێگەیەی كە لە ڕێگایەوە دەتوانێت كاریگەری لەسەر بواری گشتی دابنێت و كاروبارەكان بەڕێوەبەرێت، ئەڵبەتە ئەو پێگەیەش دەسەڵاتە. سەروەختێك ئەدیبێك ڕێكوڕاست تێكەڵ بە دنیای سیاسەت دەبێت، دەتوانێت لە ڕێی دیبلۆماتیەتی وەرسكار و گرنگیدان بەو كێشە ڕۆژانەییانەی لەسەر مێزەكەی كەڵەكە دەبن، وەك پیاوێكی دەسەڵاتی بیرۆكراسی، بیروبۆچوونەكانی خۆی بگوازێتەوە سەر ئەرزی واقیع و كاریان پێ بكات؟ (ڤاسلاف هاڤل)ی چیكی دەڵێت بەڵێ و (ماریۆ فارگاس یوسا)ی پیرۆیش دەڵێت نەخێر چونكە لەو پڕۆسەیەدا (هاڤڵ) سەركەوتوو بوو، بەڵام (یوسا) شكستی خوارد.
هەمیشە سیاسەت تێكەڵ بەو دەقە ئەدەبیانە بوو كە و(یوسا) نووسیونی، ڕۆمان ئەو پانتاییە ئەندێشەكراوە بووە كە دەسەڵاتی خۆی تێدا مومارەسە كردووە و هەر لەوێشەوە، سەرنجی كۆمەڵگەو خەڵك و خوای داوە و چاودێریی ئەو پێكدادان و بەریەككەوتنە حەتمیانەی كردووە كە بە بەردەوامی لە واقیعی ژیانی ڕۆژانەدا ڕوو دەدەن. ڕۆمانە بەرگ ئەستوورەكەی (جەنگی كۆتایی دنیا) كە لە ساڵی 1980 دا چاپی كردووە، خۆ لە قەرەی بابەتی بەڵێن و مژدەی شۆڕشگێڕی و ئەنگێزەی گۆڕینی دەدات كە خەڵكانێك لە سەرتاسەری دنیادا دەبنە دیلی ئەو ئەنگێزەیە و لە ڕێی توندوتیژی و دەستێوەردانی زۆرەملێیەوە، هەوڵی گۆڕینی واقیع دەدەن. ڕۆمانی (ئاهەنگی تیس)یش باس لە (ڕافائیل ترۆ خیلۆ)ی دیكتاتۆری وڵاتی دۆمێنێكان دەكات. ئەو دیكتاتۆرە دۆستی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بوو. هەروەها بێئەندازە گەندەڵ و خراپ بوو، تائەو ئاستەی (سی.ئای. ئەی) هەوڵ بدا لە ناوی بەرێت. ڕۆمانی (مشتومڕێك لە كاتدرائیەت)دا باس لە دەسەڵات و سیاسەت دەكات لە سەرەتای ساڵانی پەنجاكانی وڵاتی پیرۆدا. ڕۆمانەكە بە گشتی دیالۆگ و مشتومڕێكی تێكچڕژاوە، بە جۆرێك دەنگ و سەدای حیكایەتخوان و نووسەر و كارەكتەرەكان، تێكەڵ بە یەك دەبن و لێك جیا ناكرێنەوە، لەنێو ئەو مشتومڕانەشدا باسوخواسی هەمەجۆر و قەزا سیاسییەكان و ڕووداوگەلێك، دەبنە بابەتی گفتوگۆ. شایەنی باسە ئەكادیمیای سەربازی وڵاتەكەی، ڕۆمانی (رۆژگاری قارەمان)یان سوتاند، لەبەر ئەوەی ئەو ڕۆمانە بە شێوەیەكی زۆر زەق و ئاشكرا، باسی لە دزێوییەكانی ئەو دامەزراوەیە دەكرد. ڕۆمانی (ماڵی شین)یش هەمان چارەنووسی هەبوو. بەڵام لە بری سوتاندنی، ڕێی بە بڵاوكردنەوەی نەدرا. چونكە فۆكەسی خستبووە سەر دیاردەی تاوانی لەشفرۆشی، لە (لیما)ی پایتەختی پیرۆدا. (ماریۆفارگاس یوسا) وەك چەپێكی توندڕەو و پەڕگیر، ژیانی ئەدەبی و سیاسی خۆی دەست پێ كرد. زیاتریش سەرقاڵی ئەو بزاوتە توندوتیژ و شەڕە پارتیزانیانە بوو كە سەرتاسەری دنیای گرتبووەوە و بە شێوەیەكی تایبەتیش، لە وڵاتانی ئەمریكای لاتیندا چڕ ببووەوە. كاروكردەوەكانی (چێ گیڤاراو فیدڵ كاسترۆ) كەمەندكێشی دەكەن و دەبێتە هەواداریان. بەڵام ئەم پرسە درێژە ناكێشت، لەبەر ئەوەی زووبەزوو لەو خۆشخەیاڵیەی بە ئاگا دێتەوە و لە گرێی خۆفڕێدانە ئامێزی ئەو كاڵفامیە كوشندەیە قوتاری دەبێت. واتە لەوە دەكەوێت شوێن كەسانێكی بەناو شۆڕشگێڕ بكەوێت، ئەوانەی هێندە نابات دەبنە سومبولی ستەمكاری و دیكتاتۆری. (یوسا) سەركۆنەی دیكتاتۆریەتی (فیدڵ كاسترۆ) دەكات و مۆدێلی حومكڕانیكردنەكەشی لە كوبادا وای لێ دەكات، تەرێز لە بزاوت و چەپڕەوەكان بكات. ئەو لەو باوەڕەدا بوو، ئەو بزواتە چەپڕەوانەی ماسكی پاكی و بێگەردییان پۆشیووە، خەریكی ناپاكی و پلانگێڕی و چاڵ هەڵكەندنن و لە تیرۆر و غافڵكوژی سڵ ناكەنەوە. (ماریۆ فارگاس یوسا) لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتییەكەی وڵاتەكەیدا، بەرامبەر بە (ئەلبرتۆ فۆجیۆرۆ) شكستی هێنا، لە پای ئەوەدا ڕووی لە سیاسەت و نیشتمانەكەی وەرگێڕاو ڕووی كردە وڵاتی ئیسپانیا و ڕەزگەنامەی ئیسپانی وەرگرت. ئیتر لەو كاتەوە لەنێوان مەدیدر و بەرلین و پاریسدا، لە هاتووچۆدایە. لە كتێبەكەیدا (هەقیقەتی درۆكان)، (یوسا) بە ڕوونوڕەوانی باس لە بۆچوونەكانی دەكات. شایەنی باسە یەكەمجار ئەو كتێبەی لە ساڵی 1990 و لە سەروەختی هەڵمەتی هەڵبژاردنە سەرۆكایەتیەكەدا بڵاو كردەوە. كاتێك كە چاپی دووەمیشی كردەوە، چەند وتارێكی نوێی بۆ كتێبەكە زیاد  كردو تیایدا باس لەوە دە كات كە: (مرۆڤ دەتوانێت لە ڕێی ئەو هەموو درۆیانەی لە سەری بڵاو دەكرێتەوە، هەقیقەت ببینێ چونكە درۆكان بۆخۆیان بەرەو هەقیقەتمان دەبەن). (یوسا) لە وڵاتەكەی خۆیدا دڵی لە سیاسەت ڕەش دەبێت و دەڵێت: (ئەدەب و سیاسەت پێكەوە كۆ نابنەوە، نووسەر بوونەوەرێكە بە تەنها كاری خۆی دەكات و بۆ ئەو مەبەستەش پێویستی بە سەربەخۆیی و گۆشەگیریەكی تەواوەتی هەیە، بەڵام سیاسەتمەدار بوونەوەرێكە وەك پاشكۆ كار دەكات و ئامادەیی ئەوەی تێدایە، هەموو جۆرە سازشێك بكات كە نووسەر هەرگیز شتی لەو جۆرەی پێ ناكرێت). بەڵام ئەمە ڕاوبۆچوونی كەسێكی وەك (ڤاسلاف هاڤڵ) نییە. سەروەختێك كۆمۆنیزم باڵی بەسەر چیكۆسلۆڤاكیا و ڕووبەرێكی گەورەی جیهاندا كێشا بوو، (ڤاسلاف هاڤڵ) بوو بە سیمبولێك بۆ بەگژاچوونەوەی ستەمكاری و داكۆكیكردن لە مافەكانی مرۆڤ. ئەوەش كاتێك ڕووی دا كە خەیاڵپڵاوەكان و وازیان لێ هێنا یاخود ئەو دەستبەردارییان بوو، دوای لەشكركێشی سۆڤێتییەكان بۆ سەر چیكۆسلۆڤاكیا لە 21/ئابی/1968دا. لەو بەروارە بەدواوە، (هاڤڵ) خۆی لە هەموو جۆرە بیروباوەڕ و ئایدۆلۆژیایەی یۆتۆبی بە دوور گرت كە درۆزنە هیواو ئومێدی ساختە لە دڵ و دەروونی خەڵكیدا دەچێنن. كۆمۆنیزم و فاشیزم و گەندەڵی و خراپبەكارهێنانی دەسەڵات، بەدترین شتێكە كە دوچاری كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی بێت. لە تافی لاوێتیدا لەگەڵ گروپێك لە ڕۆشنبیران، سەرقاڵی تاوتوێكردنی پرسە سیاسی و ئەدەبییەكان دەبێت. ئەوانەی هاوڕێی نزیكی بوون، (میلۆش فورمان)ی دەرهێنەری بەناوبانگی سینەماو (یارۆسلاڤ سیگرت)ی شاعیری خاوەن خەڵاتی نۆبڵ بوون. سەرەتا دەیویست ئەدەب و شانۆ بخوێنێت، بەڵام ڕێگەی پێ نادەن، دووساڵ لە ڕیزی سوپادا دەمێنێتەوە و لەوێدا تیپێكی شانۆیی درووست دەكات. چەندین دەقی شانۆیی دەنووسێت و لە ناوەوە و دەرەوەی چیكۆسلۆڤاكیادا، دەنگدانەوەیان دەبێت. دووچاری گرتن و ڕاوەدونان دەبێتەوە، كتێبەكانی یاساغ دەكرێن و ناچار دەبێت لە كارگەیەكی بیرەدرووستكردندا كار بكات. نێوبانگ پەیداكردن لە بواری ئەدەب و نووسیندا، وەك سەرمایەیەك لە جیهانی سیاستەدا سودیان لێ دەبینێت. ساڵی 1975 نامەیەكی دوورودرێژ ئاراستەی (یان هۆساك)ی سەرۆكی چیكۆسلۆڤاكیا دەكات و تێیدا داوای لێ دەكات، سیاسەتی كرانەوە بگرێتەبەر و دەستبەرداری كۆتوبەندی كۆمۆنیزم بێت و ڕێز لە مافەكانی مرۆڤ بگرێت. هەروەها لە ساڵی 1977 لەگەڵ چەند ڕۆشنبیرێكدا، بەڵێنامەی 1977 بڵاو دەكاتەوە ئەوەش سەرەتای ناودەركردنی بوو لەنێوەندە ئەدەبی و ڕۆشنبیرییەكانی دەرەوەدا. كاتێك لە كونجی زینداندا بوو، لە جیهاندا وەك سیمبولێكی ڕاستەقینەی ئۆپۆزسیۆنی چیكۆسلۆڤاكیا ستایش كرا.
سێ جار زیندانی دەكرێت و بۆ ماوەی زیاتر لە پێنج ساڵ لە زینداندا دەمێنێتەوە. ساڵی 1978 وتارە بەناوبانگەكەی (دەسەڵات و ئەوانەی دەسەڵاتیان نییە، دەنووسێت و تیایدا باس لە خەسڵەتی سەراپاگیرانیەکانی ستەمكاریی كۆمۆنیزم دەكات، ئاماژەش بەو میكانیزامانە دەكات كە دەسەڵاتی كۆمۆنیستی پەنایان بۆ دەبات، بە مەبەستی هێنانەئارای كۆمەڵگایەك لەو بێچارانەی دەسەڵاتیان نییە و تەنها ئەوانە تێیدا باڵا دەكەن و دەبن بە شت كە گەندەڵ و هەلپەرست و ڕوپامایكەرن. هەر لەو وتارەیدا باس لە هێزی مۆراڵی بەرخوردی مەدەنی و ژیانی دوور لە درۆ دەكات. ئەو وتارەی لە دەرەوە دەنگدانەوەیەكی گەورەی دەبێت و كاریگەریش لەسەر بزواتە بەرهەڵستكار و ئۆپۆزسیۆنەكانی ناو وڵاتانی سۆسیالیستی درووست دەكات. ساڵی 1989 (ڤاسلاڤ هاڤل) لەگەڵ چەند كەسێكی دیكەدا (كۆربەندی مەدەنی) درووست دەكات و زۆری پێ ناچێت شۆڕشی ئەرخەوانی لەسەر دەستی ئەوان بەرپا دەبێت و مانگێك دوای ئەوە، (هاڤل) وەك سەرۆكی كۆماری چیكۆسلۆڤاكیا هەڵدەبژێردرێت. دەسەڵات هیچ لە بیروباوەڕ و بۆچوونەكانی ناگۆڕێت و كار لە ڕەفتار و هەڵسوكەوتیشی ناكات. واتە هەر ئەو كەسە هێمن و ڕاستگۆیەی جاران دەمێنێتەوە كە بەبێ ماسك، ڕووبەڕووی خەڵك و خوا دەبێتەوە. سیاسەت بە لای ئەوەوە چالاكییەكی ناچێز و بێكەڵك نەبوو. ناچێزی و ناقۆڵایی پەیوەندیی بە كەسەكانەوە هەیە، نەك لە خودی سیاسەت خۆیەوە سەرچاوە بگرێت. هەیە سیاسەت دەكاتە فەزایەك بۆ ڕەفتاری شیك و جێنتڵمانانە، بەڵام هەشە دەیكاتە كایەیەك بۆ درۆ و دەلەسەو فرتوفێڵ و چاوبەسەتكردن. لە وتارێكیدا بە ناوی (ژیان لەگەڵ هەقیقەتدا)، (هاڤڵ) پێی وایە پێویستە مرۆڤ لە هەموو بارودۆخێكدا، دەستبەرداری هەقیقەت نەبێت و بزانێت چۆن بەرگری لێ دەكات. لەو پێناوەیشدا پێویستە مرۆڤ پشوودرێژ بێت و ڕێگاچارەی دانوستاندنی شێلگیرانە بگرێتە بەر، چونكە كارێكی لەو جۆرە لەباریدایە كەشوهەوایەكی دۆستانە و پڕمتمانەیی بخوڵقێنێ و هانی دیالۆگ و بیروڕاگۆڕینەوە بدات، بەبێ هیچ خۆبادان و پڕكێشیكردنێك ئەوە گرنگە كە سیاسەتمەدار خاوەنی بڕوانامەی خوێندن بێت، بەڵام لە سیاسەتدا سادەیی و ڕووخۆشی و هەڵكردن و خۆگونجاندن و بوونی هەستی دادپەروەری گرنگترە. بێگومان ئەوانەش خەسڵەتگەلێكی تایبەتین و لە هەموو كەسێكدا نییە.
سەرچاوە:
پاشكۆی (افاق) ی ڕۆژنامەی (الحیاه‌)