لەژیانمدا تەنیا ئاواتم ئەوە بووە، ببمە ئەدیبێك، خەڵك شتەكانم بخوێننەوە

ڕەخنەی چاودێر 09/08/2018

تەها حوسێن : بە بێ خوێندنەوەی ئەدەبی عەرەبی كۆن و ئەدەبی ئەوروپی نوێ، ناتوانینیەك هەنگاو پێش بكەوین

و/ توانا حەمەنووری

ناوی راستەقینەی (تەها حوسێن بن حوسێن بن عەلی سەلامە)یە، لەدایكبوی ساڵی 1889یە و لە ساڵی 1973 كۆچی دواییكردوە، ئەدیب و رەخنەگرێكی میسریە، نازناوی عەمیدی ئەدەبی عەرەبییان پێبەخشیوە،یەكێكە لەكەسایەتیە دیارەكانی بزوتنەوەی ئەدەبی عەرەبی نوێ، خاوەنی چەندین بەرهەمی ئەدەبی ناوازەیە، لەساڵی 1970 لەتەلەفیزیۆنی میسری و لە بەرنامەی (نووسەر و چیرۆكێك)، باس لەچەند وێستگەیەكی ژیان و كارە ئەدەبیەكانی دەكات.
ئه‌مه‌ش دیدارێكی تایبه‌تی كه‌ناڵێكی میسریه‌ له‌گه‌ڵ ته‌ها حوسێن:

ـ بەدرێژایی تەمەنت رۆژگارگەلێكت بینیوە، كەهەرگیز لەنوسینەكانتدا باست نەكردوە، ئاخۆ دەكرێت گوێبیستی هەندێك لەورۆژگارانە ببین؟

ـ ئەوە باسێكی دوور ودرێژە، زۆربەی ئەو باسانە سیاسیین، شیكردنەوەشی دەوێت، بەشێوەیەك لەگەڵ كاتی ئەم دیدارە ناگونجێت، بەڵام گرنگترین شت كەباسی بكەم، لەو رۆژگارە مەترسیدارانەی كەتێدا ژیاوم و لەگەڵ خودی خۆم و وێژدانم ئاسودەبووم و بەرووكەشیش سەختی زۆرم بەدەستیەوە چەشتوە، ئەوە بوو لەنێوان من و مەلیك فوئاد و مەلیك فاروق_ رەحمەتی خوایان لێ بێت، روویداوه‌، ئەوەش لەرووی جیاوازی سیاسیەوەبوو، من بانگەشەی دیموكراتی و ئازادیم دەكرد، ئەوانیش دەیانویست كارەكان بۆ خۆیان بێت، ئیتر بەم شێوەیە بوو، هەروەها رای جیاوازیش لەنێوان من و وەفدی میسریدا هەبوو لەسەرەتادا كاتێك لەرۆژنامەی سیاسی دەمنووسی، ئەو رۆژنامەیە لەلایەن (الاحرار الدستوریون)ەوە دەردەچوو، ئەم دووكارە ببوە مایەی ركابەری لەنێوان من و كۆشك و وەفدی میسری و ببوە هۆی هەڵگیرسانی شۆڕش و بۆ ماوەی ساڵێك خەڵكی سەرقاڵكرد.
كاتێكیش كتێبی (فی الشعر الجاهلی) دەرچوو، ئەوان رەكابەریەكەیان ئاینی و ئەدەبی نەبو، بەڵكو سیاسی بوو، ئەزهەر بەناوی ئاینەوە بەشداری لەدژایەتی كرد، بەڵام شێخێك لەشێخەكانی، حاشای لەوەكرد كەدەستی هەبێت لەم ركابەریە، ئەو كەسانەشی ئاشكرا كرد كەزانكۆی ئەزهەریان هاندا بۆ ئەو بەشداریپێكردنە، ئەوانیش بریتی بوون له‌: كۆشك لەلایەك و وەفدەكەش لەلایەك، هەروەك چەندین نامەی هەڕەشەئامێزیشم پێگەیشت لەسەر كتێبی (فی العصر الجاهلی)، هەروەكوتریش چەندین هەڕەشەی دیكەشم لەسەر شتیتر پێگەیشت، كەتەنیا ئەو ركابەرە سیاسیانە سەرچاوەیان بوون.

ـ دكتۆر تەها لەژیانی هەموو كەسێكی مەزندا، پەندێك هەیە كەكاریگەری كردوەتەسەری، هەر وەك بیرمەندێك بەهای شتەكانی پێنیشاندا،یاخود مامۆستایەك رێگەكەی نیشاندا، ئایە دەتوانین لایەنێكی بزانین؟
ـ پێم وابێت، من مەزن نیم.
ـ ئەمە ساده‌ییه‌كی گەورەیە.
ـ نەخێر مەزن نییم، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، زۆرێك لە سەركردەكانی رۆشنبیری كۆن ییۆنان و لاتینیەكان كاریگەرییان لەسەرم هەبوە، هەروەها لەئەوروپیەكان و عەرەبیەكان، گرنگترین ئەو كەسانەشی كە لەرۆشنبیرانی عەرەبی كاریگەریان هەبوو لەسەرم (جاحز) لەلایەك بوو، (الموبەرد)یش لەلایەكی ترەوە، ئه‌وانه‌ كەسانێكبوون كەشتیانم خوێندەوە، نووسینەكانی ئەوان كاریگەریەكی گه‌وره‌یان لەسەرم هەبوو، لەگەڵ ئەو وانە ئەدەبیانەی كە لەئەزهەر وەرمدەگرت، لەمامۆستا شێخ (سعید علی المنصفی) كە (دیوان الحماسە)ی بۆ خوێندینەوە و شیكردنەوەی بۆ كرد، هەروەك (الكتاب الكامل)ی موبەردی بۆخوێندینەوە، كتێبی (امالی)ی عەلی ئەمالی قالی-یشی بۆ خوێندینەوە، هەموو ئەمانە گاریگەریان هەبوو لەژیانی ئەدەبیمدا.

ـ لەسەرەتای ژیانتدا پەیامێكی دیاریكراوت هەبوو، خەباتتكرد بۆ بەدیهێنانی، ئاخۆ دوای ئەوەی گەیشتیتە قۆناغی ئەڵماسی لەژیانتدا، هەست دەكەی پەیامەكەت بەتەواوەتی گەیاند؟ و چ شتێك مەزنترین شتە كە هەستدەكەی بەدەستتهێناوە؟
ـ لەژیانمدا تەنیا ئاواتم ئەوە بووە، ببمە ئەدیبێك، خەڵك شتەكانم بخوێننەوە، دانیش بەوەدا دەنێم كەخەڵك زۆر لەوەزیاتر پێشوازیان لێكردم كە من چاوەڕێیم دەكرد، خەڵك گوێیان لێگرتم و رازیبوون و خوێندمیانەوە و رازیبوون، هەرچەندە زۆرێكیشیان لێم توڕەبوون، دان بەوەشدادەنێم كەهەرگیز رۆژێك لە رۆژان لەخۆم رازینەبوومە.

ـ ژیانت بریتی بوو، لەزنجیرەیەك جەنگی ئەدەبی، تەنانەت هەندێكیان گەیشتە ئەوەی بانگەشەی سوتاندنی كتێبەكانت بكات، بەڵام لەگەڵ تیژبونی ئەوجەنگانە، دان بەوەدا دەنێین كە سوودی بۆ ژیانی رۆشنبیریمان هەبوو.
ـ هەموو ئەو جەنگانەی كە بانگەشەی سوتاندنی كتێبەكانمیان دەكرد، هەموو ئەوانەشی كەهانی كوشتنمیان دەدا و داوای دەركردنمیان دەكرد لە زانكۆ، بەهیچ كۆتاییان هات، ئەوەشی كە ویستم هێنامە دی، ئەو كەسانەشی كە لەسەر كتێبی، (الشعر الجاهلی) لێم توڕە بوون، دواتر بون بەو كەسانەی كە لە خوێندنگە و زانۆكاندا پێداگریان لەسەر رای من دەكرد، دواتریش بوو بەمیتۆد و لە خوێندنگەكاندا دەخوێندرێت.

ـ بەڕای من ئەوەش گەورەترین پاداشتە... لە نێوان تۆ و تەوفیق حەكیمدا تۆمارێكی جوان هەبوو، لەسەر رۆحی میسر، رای تۆش وابوو، كە رۆحی ئەدەبی میسری بریتیە لە 3 توخم، ئەوانەش توخمی میسری و عەرەبی و بیانی؟
ـ هێشتا سوورم لەسەر قسەكەم.
ـ باشە دكتۆر، تۆ خاوەن ئەو وتە نەمرەی كە دەڵێت (زانست وەكو ئاو و هەوایە)، هەروەها خەباتی دەوێت بۆئەوەی زانست بەدەست بێنی، ئەم شتانەش لەمرۆدا، دەتوانین بڵێن بەدەستهاتوە، حەزدەكەی لەسەر تیشكی ئەزمونی خۆت چی بڵێ؟
ـ حەزدەكەم داوای بەزەیی و رازیبوون لەخودابكەم، بۆ مامۆستا نەجیب هیلالی، كە وەزیری مەعارف بوو، چونكە ئەویەكەم كەس بوو، كەبڕیاریدا خوێندنی سەرەتایی بەخۆڕایی بكرێت، لای خۆشمەوە بڕیارم لەسەر بەخۆڕاییكردنی خوێندنی ناوەندی و هونەری دا، دەشمەوێت سوپاسی سەرۆك كۆمار بكەم، بۆ بەدەستهێنانی ئەو كارەی كە من رێگریم لێكرا لەسەری بۆ ئەنجامدانی، ئەوەش بەخۆڕایی كردنی خوێندنی زانكۆ بوو، چونكە ئەو كاتەی خۆم وەزیر بووم، زۆر داوامكرد، بەڵام مەلیك لەو كاتەدا بەهەموو شێوەیەكی رەتیكردەوە، تۆمەتباریشی كردم بەوەی كە من شیویعیەت لە میسر بڵاودەكەمەوە، ئەوكات وەزیرەكانیش بەڕاكەی ئەو رازیبوون و رەزامەندییان دەرنەبڕی بۆ بەخۆڕاییكردنی خوێندنی زانكۆ و خوێندنی باڵا، ئەوە گفتوگۆیەشم بیرناچێت كەلەگەڵ ئەمیر محەمەد عەلی و موستەفا محەمەد نەحاس روویدا، بە بۆنەی بەخۆڕاییكردنی خوێندن و هەروەها ئەو ئاو و هەوایەی كە من ئاماژەم پێی كرد، ئەوكات محەمەد عەلی بە نەحاسی گووت، ئەگەر تەها حوسێن بگات بەوەی كە دەیەوێت و هەموو خەڵك فێر بكات، ئەبێ كێ لەماڵەكانمدا خزمەتكاریمان بۆ بكات، نەحاس وڵامی دایەوە و وتی: تۆ لەم رۆژانەدا لە ئەوروپاوە هاتویتەتەوە، لەوێش لە هوتێلە گەورەكاندا بویت، ئایە لەوێ لە هوتێلەكان خزمەت نەدەكرای؟ وتی بەڵێ، لەوڵامدا وتی: هەموو ئەوانەی كە لەهوتێلەكە خزمەتی تۆیان دەكرد، بەو شێوەیە خوێندویانە، كە تەها حوسێن دەیەوێت خەڵكی پێ فێر بكات، ئیتر ئەویش وتی، ئەگەر بەو شێوەیە بێت كێشە نابێت.

ـ بەڵێ، جەنابتان بەرهەمی نەوەی نوێ دەخوێننەوە؟ لە چیرۆك و شیعر و رەخنەگرتن؟ راتان چییە لەسەریان؟
ـیەكەم شت ئەوەیە كە ئەوان دان بەوەدا نانێن كە من ئەدیبێكی دیارم، هەروەها خۆشم دان بەوەدا نانێم كە ئەدیبێكی دیار بم.

ـ لەوانەیە جەنابتان دانی پێدانەنێن، بەڵام پێموابێت ئەوان دانی پێدەنێن.
ـ لەوانەیە زۆربەی ئەوانەی كە ئێستا دەنووسن، نەگاتە لای من، بەڵام سەرسام بومە بەهەندێك نووسەر، كە چیرۆك دەنووسن وەكو نەجیب مەحفوز و سەروەت ئیبازە و یوسف سوباعی و یوسف ئیدریس، هەموو ئەوانە چیرۆكگەلێكی جوان و تاڕادەیەك باشیان نووسی.

ـ دكتۆر تەها، تۆ چەندین توێژینەوە و خوێندنەوەی بەنرخت هەیە، هەروەها چەندین توێژینەوەی مێژوویشت هەیە، كە بریتیە لەداهێنانی ئەدەبی چڕ، لە نووسینی چیرۆك، كام لەمكارانە خۆشەویسترینیانە لەلای تۆ؟
ـ پێم وابێت خۆشەویسترین كتیب لەلای من، كتێبی (هامش السیرە)یە، چونكە بەهۆی خۆشەویستنم بۆ پێغەمبەری خوداوە، نووسیومە، كە ئەوەش خۆشەویستیەكی زۆر قوڵە، پێشم وایە تا رادەیەكی باش گوزارشتم لەو خۆشەویستیە كردوە تێیدا، لەگەڵ ئەوەشدا، من داهێنەری ئەو كتێبە نەبوم،بەڵكو كتێبێكی فەرەنسیم خوێندەوە، كە لە نووسینی نووسەرێكی فەرەنسی گەورەیە و لە سەدەی پێشوودا ژیاوە، كتێبەكەی ناوی (علی هامش الكتب القدیمە)، ئەو كتێبەم زۆر پێجوانبوو، بۆیە منیش (هامش السیرە)م نووسی، تاكو بتوانم گوازارشت لە خۆشەویستی خۆم بكەم بۆ پێغەمبەری خودا، ریزبەندی دوای ئەم كتێبەش، هەندێك كتێبی دیكە دێن، كەلەسەر ئاینی ئیسلام نووسیومە، وەكو كتێبی (وعد الحق)، ئەو كتێبەم زۆر بە سۆز و وەفاوە نووسی، چونكە ئەو كەسانەم خۆشدەوێت، كە لەگەڵ پێغەمبەردا ژیاون، هەروەها تێدا باسی ئەو سەركوتكاریانەم كردوە، كە لەمەكە بەسه‌ریانداهات، بۆیە بەشێوەیەكی زۆر دڵسۆزانە، وێنای ئەوانەم تێدا گواستوەتەوە، كتێبی دیكەشم هەن، لەسەر ئیسلام، وەكو (مرئات الاسلام)، هەر وەها كتێبی (الشیخین) لەسەر ئەبی بەكر و عومەر و كتێبی ( الفتنە الكبری) لەسەر وسمان و عەلی، ئەمانە ئەو كتێبانەن، كە پێگه‌يان هەیە لام، لەنێوان سەرجەم كتێبەكانمدا، پێویستە ئەوەش بڵێم، من لە پێشەنگی ئەو كەسانە بووم، كە لەسەردەمی نوێدا لەسەر (عەلا ئەلمەعری)م نووسی، لە كتێبی (زیكرا ئەبی ئەلعەلا) و (ئەبی علا فی سجنە)، بەڵام ئەمە شتێكبوو كەتازە تێپەڕیوە، بۆیە پێم باشە بۆ ئەوسەردەمە بمێنێتەوە كەتێدانووسیومە.

ـ پەرپێدانی زانست، لەمڕۆدا بوەتەبەشێك لەژیانمان، ئایە، زانست كاریگەری دەبێت لەسەر داهێنانی ئەدەبی و هونەری؟
ـ پێموایە كاریگەری نییە، وەكو دەبینین، ئەوروپا پێشمان كەوتن لەزانستدا و چەندین دۆزینەوەی مەترسیداریشیان هەبوە، بەڵام ئەمە نەبوەتە رێگر لەبەردەمیان لەوەی بەدرێژایی سەدەی نۆزدەهەمین ئەدەبێكی باڵا بەدەستبێنن، هەروەها لە سەدەی حەڤدە و هەژدەهه‌میشدا، بەڵام ئەو شتەی كەلێرەدا تێبینی دەكەم، ئەوەیە كە ئێمە زیادڕەوی دەكەین لەباسكردنی زانستدا، هەروەها زیاتریش باسی زانستی بەرهەمهێنان دەكەین، ئێمە كەسانێكین بیركردنەوەمان عەمه‌لیە، هیواخوازم، تایفەیەك لە ئێمەدا دروست ببێت و بۆ خۆشەویستی كار لەسەر زانست بكەن بۆ زانست و دۆزینەوەی زانستی و بۆ كردنەوەی ئاسۆی نوێ، پێشم وایە ئەمە بۆ ئەدەب تەنیا رۆڵی ئەوەی دەبێت كە بەشێوەیەكی باڵاتر كاری لەسەربكرێت.

ـ دكتۆر تەها چۆن وێنای ژیان لە وڵاتە عەرەبیەكان و جیهان دەكەی بۆ ساڵی 2000، واتا دوای 30 ساڵی تر؟
ـ بەهیوام لەژیانی ئێستامان باشتر بێت، لە هەرسێ رووەكەوە، ئەدەبی و زانستی و ئابوریەوە، بەهیوام خەڵك بەختەوەرتر ببن، لە ژیانی مادی بە بەراورد لەگەڵ ئێستادا، بەهیواشم میسریەكان قوڵتر ببنەوە لە زانستدا و كاریگەری جدیشیان هەبێت، هەر وەها هیواداریشم بەرهەمی ئەدەبی باڵاشمان زیاتر ببێت.

ـ ئەوەندەی من بیزانم بەدەر لە ئەدەب و فیكر، گرنگی بە بواری دیكەش دەدەیت، كە ئەوەش موسیقایە، ئایە ئارەزووی موسیقای كلاسیك دەكەی یان نوێ، ئایە بەدواداچون بۆ موسیقای رۆژهەڵاتی نوێ دەكەی؟
ـ بەداخەوە بەدواداچونی بۆ ناكەم، بەڵام من ئارەزووی موسیقای كلاسیكی ئەوروپا دەكەم، لەوانە باخ و بیتهۆڤن و مۆزارت و ئەوانەی تریش..

ـ ئێمە خۆشحاڵ دەبین بە وشەكانی تەها حوسێن، حەزدەكەی چ ئامۆژگاریەك بكەی بۆ نەوەی نوێ لە بیرمەند و ئەدیبان.
ـ ببورە خانمەكەم، ئەم قسەیەم بۆ جاری هەزار دووبارە دەكەمەوە، ئامۆژگاریم بۆ گەنجان ئەوەیە كە زۆر بخوێننەوە، ئەدەبی عەرەبی كۆن بخوێننەوە، هەروەها ئەدەبی ئەوروپیش بخوێننەوە، هەركەسێكیش ئینگلیزی بزانێت باشترە ئەدەبی ئینگلیزی بخوێنێتەوە، هەروەها بەرهەمە وەرگێڕدراوەكانیش بخوێننەوە، چونكە بە بێ خوێندنەوەی ئەدەبی عەرەبی كۆن و ئەدەبی ئەوروپی نوێ، ناتوانین یەك هەنگاو پێش بكەوین، نە لە بواری ئەدەب و نە لە بواری رۆشنبیری، پێشم وایە تۆش ئەو تێبينیە دەكەی كە من دەیكەم، لەم رۆژانەدا لاوازی بەرهەمی ئەدەبی دەبینین، سەرچاوەی هۆكارەكەشی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە گەنجان دوورن لە خوێندنەوە و سەرقاڵن بە ژیانی مادی و تەلەفیزیۆن و رادیۆ، بۆیە كاتیان بۆ خویندنەوەی خۆیان تەرخان نەكردوە، ئەمەش جێگەی داخە.